Fonti
Antologia delle fonti altomedievali
a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto
© 2000 – Stefano
Gasparri per “Reti Medievali”
2. Il sacco di Roma: una memoria da mitigare (A) Gerolamo, Lettere,
6, 127. (B) Orosio, Le Storie
contro i pagani, FV, VII, 39-40.
Le vicende dell’assedio e del saccheggio di Roma suscitarono
un forte impatto emozionale che ci é testimoniato, ad esempio,
attraverso le costruite formulazioni retoriche della lettera di Gerolamo
a Principia (A).
Ma una volta ritiratosi l’esercito di Alarico, si avverti da più
parti la necessità di esorcizzare la memoria degli eventi del
410. Sul fronte cristiano questa tendenza si conciliava assai bene con
il provvidenzialismo ottimistico del prete spagnolo Paolo Orosio, che
tra il 416 ed il 417 andava componendo una storia universale –
dal titolo Historiarum adversus paganos libri VII – volta
a dimostrare la “felicità” dei tempi cristiani. In
tal senso, nell’opera orosiana, le vicende del sacco di Roma non
solo risultano minimizzate, ma diventano occasione per un racconto edificante
(B), mentre il saccheggio
di Alarico viene a configurarsi come una punizione voluta da Dio per
i pagani.
(A) Dum haec aguntur in Iebus,
terribilis de Occidente rumor adfertur, obsideri Romam, et auro salutem
civium redimi, spoliatosque rursum circumdari, ut post substantiam,
vitam quoque amitterent. Haeret vox, et singultus intercipiunt verba
dictantis. Capitur Urbs, quae totum cepit orbem; immo fame perit antequam
gladio, et vix pauci qui caperentur, inventi sunt. Ad nefandos cibos
erupit esurientium rabies, et sua invicem membra laniarunt, dum mater
non parcit lactanti infantiae, et recipit utero, quem paulo ante effuderat.
Nocte Moab capta est, nocte cecidit murus eius. Deus, venerunt gentes
in hereditatem tuam, polluerunt templum sanctum tuum. Posuerunt Hierusalem
in pomorum custodiam; posuerunt cadavera servorum tuorum escas volatilibus
caeli, carnes sanctorum tuorum bestiis terrae; effuderunt sanguinem
ipsorum sicut aquam in circuitu Hierusalem, et non erat qui sepeliret.
Quis cladem illius noctis, quis funera fando
Explicet, aut possit lacrimis aequare dolorem?
Urbs antiqua ruit, multos dominata per annos;
Plurima, perque vias sparguntur inertia passim
Corpora, perque domos, et plurima mortis imago.
Gerolamo, Lettere, 6, 127. Traduzione in italiano
(B) Adest Alaricus, trepidam
Romam obsidet turbat inrumpit, dato tamen praecepto prius, ut si qui
in sancta loca praecipueque in sanctorum apostolorum Petri et Pauli
basilicas confugissent, hos inprimis inviolatos securosque esse sinerent,
tum deinde in quantum possent praedae inhiantes a sanguine temperarent.
Accidit quoque, quo magis illa Urbis inruptio indignatione Dei acta
quam hostis fortitudine probaretur, ut beatus Innocentius, Romanae urbis
episcopus, tamquam iustus Loth subtractus a Sodomis occulta providentia
Dei apud Ravennam tunc positus, peccatoris populi non videret excidium.
Discurrentibus per Urbem barbaris forte unus Gothorum idemque potens
et Christianus sacram Deo virginem iam aetate provectam, in quadam ecclesiastica
domo reperit, cumque ab ea aurum argentumque honeste exposceret, o illa
fideli constantia esse apud se plurimum et mox proferendum spopondit
ac protulit, cumque expositis opibus attonitum barbarum magnitudine
pendere pulchritudine, ignota etiam vasorum qualitate intellegeret,
virgo Christi ad barbarum ait: “haec Petri apostoli sacra ministeria
sunt. Praesume, si audes; de facto tu videris.
Ego quia defendere nequeo, tenere non audeo”. Barbarus vero ad
reverentiam religionis timore Dei et fide virginis motus ad Alaricum
haec per nuntium rettulit: qui continuo reportari ad apostoli basilicam
universa ut erant vasa imperavit, virginem etiam simulque omnes qui
se adiungerent Christianos eodem cum defensione deduci. Ea domus a sanctis
sedibus longe ut ferunt et medio interiectu Urbis aberat”. Itaque
magno spectaculo omnium disposita per singulos singula et super capita
elata palam aurea atque argentea vasa portantur; exertis undique ad
defensionem gladiis pia pompa munitur; hymnum Deo Romanis barbarisque
concinentibus publice canitur; personat late in excidio Urbis salutis
tuba omnesque etiam in abditis latentes invitat ac pulsat; concurrunt
undique ad vasa Petri vasa Christi, plurimi etiam pagani Christianis
professione etsi non fide admiscentur et per hoc tamen ad tempus, quo
magis confundantur, evadunt; quanto copiosius adgregantur Romani confugientes,
tanto avidius circumfunduntur barbari defensores. […]
Tertia die barbari quam ingressi urbem fuerant sponte discedunt, facto
quidem aliquantarum aedium incendio sed ne tanto quidem quantum septingentesimo
conditionis eius anno casus effecerat.
Nam si exhibitam Neronis imperatoris sui spectaculis inflammationem
recenseam, procul dubio nulla conparatione aequiperabitur secundum id,
quod excitaverat lascivia principis, hoc, quod nunc intulit ira victoris.
Neque vero Gallorum meminisse in huiusmodi conlatione debeo, qui continuo
paene anni spatio incensae eversaeque Urbis adtritos cineres possederunt.
Et ne quisquam forte dubitaret ad correptionem superbae lascivae et
blasphemae civitatis hostibus fuisse permissum, eodem tempore clarissima
Urbis loca fulminibus diruta sunt, quae inflammari ab hostibus nequiverunt.
[…]
Memoria sit, tamen si quis ipsius populi Romani et multitudinem videat
et vocem audiat, nihil factum, sicut etiam ipsi fatentur, arbitrabitur,
nisi aliquantis adhuc existentibus ex incendio ruinis forte doceatur.
Orosio, Le Storie contro i pagani, FV, VII, 39-40. Traduzione in italiano
|