Logo di Reti Medievali 

Didattica

spaceleftMappaCalendarioDidatticaE-BookMemoriaOpen ArchiveRepertorioRivistaspaceright

Didattica > Fonti > Antologia delle fonti altomedievali > II > 2

Fonti

Antologia delle fonti altomedievali

a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto

© 2000 – Stefano Gasparri per “Reti Medievali”


II
La fine del mondo antico / 2
Gli invasori e il nuovo assetto dell’Occidente

2. Il sacco di Roma: una memoria da mitigare
(A) Gerolamo, Lettere, 6, 127.
(B) Orosio, Le Storie contro i pagani, FV, VII, 39-40.

Le vicende dell’assedio e del saccheggio di Roma suscitarono un forte impatto emozionale che ci é testimoniato, ad esempio, attraverso le costruite formulazioni retoriche della lettera di Gerolamo a Principia (A).

Ma una volta ritiratosi l’esercito di Alarico, si avverti da più parti la necessità di esorcizzare la memoria degli eventi del 410. Sul fronte cristiano questa tendenza si conciliava assai bene con il provvidenzialismo ottimistico del prete spagnolo Paolo Orosio, che tra il 416 ed il 417 andava componendo una storia universale – dal titolo Historiarum adversus paganos libri VII – volta a dimostrare la “felicità” dei tempi cristiani. In tal senso, nell’opera orosiana, le vicende del sacco di Roma non solo risultano minimizzate, ma diventano occasione per un racconto edificante (B), mentre il saccheggio di Alarico viene a configurarsi come una punizione voluta da Dio per i pagani.


(A) Dum haec aguntur in Iebus, terribilis de Occidente rumor adfertur, obsideri Romam, et auro salutem civium redimi, spoliatosque rursum circumdari, ut post substantiam, vitam quoque amitterent. Haeret vox, et singultus intercipiunt verba dictantis. Capitur Urbs, quae totum cepit orbem; immo fame perit antequam gladio, et vix pauci qui caperentur, inventi sunt. Ad nefandos cibos erupit esurientium rabies, et sua invicem membra laniarunt, dum mater non parcit lactanti infantiae, et recipit utero, quem paulo ante effuderat. Nocte Moab capta est, nocte cecidit murus eius. Deus, venerunt gentes in hereditatem tuam, polluerunt templum sanctum tuum. Posuerunt Hierusalem in pomorum custodiam; posuerunt cadavera servorum tuorum escas volatilibus caeli, carnes sanctorum tuorum bestiis terrae; effuderunt sanguinem ipsorum sicut aquam in circuitu Hierusalem, et non erat qui sepeliret.

Quis cladem illius noctis, quis funera fando

Explicet, aut possit lacrimis aequare dolorem?

Urbs antiqua ruit, multos dominata per annos;

Plurima, perque vias sparguntur inertia passim

Corpora, perque domos, et plurima mortis imago.

Gerolamo, Lettere, 6, 127.

Traduzione in italiano


(B) Adest Alaricus, trepidam Romam obsidet turbat inrumpit, dato tamen praecepto prius, ut si qui in sancta loca praecipueque in sanctorum apostolorum Petri et Pauli basilicas confugissent, hos inprimis inviolatos securosque esse sinerent, tum deinde in quantum possent praedae inhiantes a sanguine temperarent. Accidit quoque, quo magis illa Urbis inruptio indignatione Dei acta quam hostis fortitudine probaretur, ut beatus Innocentius, Romanae urbis episcopus, tamquam iustus Loth subtractus a Sodomis occulta providentia Dei apud Ravennam tunc positus, peccatoris populi non videret excidium. Discurrentibus per Urbem barbaris forte unus Gothorum idemque potens et Christianus sacram Deo virginem iam aetate provectam, in quadam ecclesiastica domo reperit, cumque ab ea aurum argentumque honeste exposceret, o illa fideli constantia esse apud se plurimum et mox proferendum spopondit ac protulit, cumque expositis opibus attonitum barbarum magnitudine pendere pulchritudine, ignota etiam vasorum qualitate intellegeret, virgo Christi ad barbarum ait: “haec Petri apostoli sacra ministeria sunt. Praesume, si audes; de facto tu videris.

Ego quia defendere nequeo, tenere non audeo”. Barbarus vero ad reverentiam religionis timore Dei et fide virginis motus ad Alaricum haec per nuntium rettulit: qui continuo reportari ad apostoli basilicam universa ut erant vasa imperavit, virginem etiam simulque omnes qui se adiungerent Christianos eodem cum defensione deduci. Ea domus a sanctis sedibus longe ut ferunt et medio interiectu Urbis aberat”. Itaque magno spectaculo omnium disposita per singulos singula et super capita elata palam aurea atque argentea vasa portantur; exertis undique ad defensionem gladiis pia pompa munitur; hymnum Deo Romanis barbarisque concinentibus publice canitur; personat late in excidio Urbis salutis tuba omnesque etiam in abditis latentes invitat ac pulsat; concurrunt undique ad vasa Petri vasa Christi, plurimi etiam pagani Christianis professione etsi non fide admiscentur et per hoc tamen ad tempus, quo magis confundantur, evadunt; quanto copiosius adgregantur Romani confugientes, tanto avidius circumfunduntur barbari defensores. […]

Tertia die barbari quam ingressi urbem fuerant sponte discedunt, facto quidem aliquantarum aedium incendio sed ne tanto quidem quantum septingentesimo conditionis eius anno casus effecerat.

Nam si exhibitam Neronis imperatoris sui spectaculis inflammationem recenseam, procul dubio nulla conparatione aequiperabitur secundum id, quod excitaverat lascivia principis, hoc, quod nunc intulit ira victoris. Neque vero Gallorum meminisse in huiusmodi conlatione debeo, qui continuo paene anni spatio incensae eversaeque Urbis adtritos cineres possederunt. Et ne quisquam forte dubitaret ad correptionem superbae lascivae et blasphemae civitatis hostibus fuisse permissum, eodem tempore clarissima Urbis loca fulminibus diruta sunt, quae inflammari ab hostibus nequiverunt. […]

Memoria sit, tamen si quis ipsius populi Romani et multitudinem videat et vocem audiat, nihil factum, sicut etiam ipsi fatentur, arbitrabitur, nisi aliquantis adhuc existentibus ex incendio ruinis forte doceatur.

Orosio, Le Storie contro i pagani, FV, VII, 39-40.

Traduzione in italiano

© 2000
Reti Medievali
UpUltimo aggiornamento: 01/09/05