Logo di Reti Medievali 

Didattica

spaceleftMappaCalendarioDidatticaE-BookMemoriaOpen ArchiveRepertorioRivistaspaceright

Fonti

Antologia di cronache italiane altomedievali

a cura di Luigi Andrea Berto

© 2000 – Andrea Berto per "Reti Medievali"


Chronicon Salernitanum (11-20)

11. Imperator interea cum se sagaci racione superatum cerneret,et aditum evadendi minime inveniret, excusacionem eiinferre molitus est adnectens: " Ceptum iter linquere quomodovaleo, qui iusiurandum nuper asserui, nisi sceptrum quod manumgesto Arichis percucio pectus, vivere nolo? " Cui episcopusSalernitanus, cui nomen Rodepertus fuit: " Audi me, benignissimeimperator. Ipse tetrarcha Herodes, qui tunc Iudaico populopreerat, quando ad mensam ebriosus cum suis satellitibusrecumbebat, et introducta sua privigna saltando ei complacuit,die itaque illa iusiurandum pollicitus fuerat Herodes dare idempuelle quicquid postulasset; numquid non fuerat melius iuramentumspernere quam capud sancti Iohannis ascidere? " Adhec imperator: " Nempe melius. " Idem episcopus: " Et si melius,quomodo eum imitare malis? " Respondit imperator tranquilloanimo: " Quid faciam exinde, evidencius seriatimque mihi celeriuspande. " Cui omnes episcopi dixerunt: " Facimus, ut ipsumsacramentum perficias sine ulla dampnifica res, et Arichis vestredicioni sistere facimus, ut que Deo vovisti, in ipso perficias. "Necdum verba ipsís antistites adhuc expleverat, ipse rex obansquippe et cum magna alacritate eorum effavit: " Ut dixistisperficite, quia dum nunc ex ore vestro sermo processit, ita gaudiosum repletus, ut putet me subito renovatum. " His dictis, statimexinde sunt moti, atque simul gradiens pervenerunt ad quadamecclesiam, quod non procul a Capua urbe sita erat. At ipsiepiscopi: " Hac quippe nocte, domne imperator, hic quiescamus,et crastina die quod diximus dudum vestre dicioni adimplemus. "

Tunc magis magisque est letus; putat adipiscere quod cupierat.His dictis, diei iam fuerat cursum expletus. Postera namque diesurgente idem rex, ad se iussit antistites vocare. Cumque vocativenissent, obans accipiens, blandis eos sermonibus alloquens ait:" Quod usque nunc quippe spondistis, celerius ad finem usque perducite. " Statim illi dixerunt: " Sequaris nos, domnus noster,et nunc quod desiderat ostendimus confidenter. " Ilico de thronoin quo residebat exiliens, cum ipsis pariter properabat. Ipsidenique iam sepe fati episcopis in quedam ecclesiam vocabulumsancti protomartyris Stephani eum perduxerunt, atque ut moxipse rex introgrederet exflagitabant. Cumque ecclesiam cumipsis pariter (et) cum suis proceres aliquantis ingressi fuissent,veniam ut mos erat ei ad Domino poposcebat. Oratione completa, conversus ad episcopos dixit: " Quod iam plane perendimeminencie nostre promisistis, nunc demonstrate; asserens, quodArichis, de quo nuper diximus, inter omnes meos optimatesmagnatem illum habeo et honorem a parte nostre potestatioptinendum tribuo; unum est quod quero, ut armiger meus unusmiliarius fiat. " Denique ipsi episcopi cum magno pavore ingentemeffigiem Arichis in angulo ipsius ecclesie depictam ostenderunt.Itaque, aversa facie, rex cum ingenti ira taliter prorupitin vocem: " Vosne estis, qui usque nunc illusio simulque etyronia de me gessistis? Amplius iam non sinat facere; tantumquod dixistis perficite; sin autem, in exilium vos Galliam mittam. "At illi perterriti, sed tamen fisi in Domino, dixerunt: " Quod dignitati vestre nuper promisimus simulque nimirum etimplevimus; minas tuas non pavemus; fac quod facturus es;non dicimus Galliam, sed si velis nos mitte Africam. " Hisdemrex dixit: " Lutum mihi spondistis ostendere aut hominem?formam hominis aut colores variis? " Ad quod responderunt:" Ne irascaris, domne imperator. " Nam sic eum vocitabant omnesqui aderant in familia sua, quia preciosam coronam in suoprorsum capite gerebat. Imperator quippe omnimodis non dicipotest, nisi qui regnum Romanum preest, hoc est Constantinopolitanum. Reges Gallorum nunc usurparunt sibi talem nomen; nam antiquitus omnimodis sic non vocitati (sunt). Interim adistorie ordinem redeamus, ad verbum quod supra quippe inchoabimus: " Arichis non est luttus? Numquid non dicitur inGenesi: Creavit Deus hominem de limo terre? Numquid non estvarius, post carnem vermis, post vermis pulvis? Tantum si placet, ut diximus, in formam eius, hoc est in picturam eius, quod Deovobisti adimple; nam propriam eius effigiem omnimodo nonvidebis nisi in examinis diem. " Cumque ex omni parte se superatumcerneret, cum ingenti ira super illam imaginem venit, etseptrum quod manu gerebat illius imaginis percuciens pectum,et coronam quam depictam in capite gerebat disrumpere fecit,addens hoc: " Sic evenit omni qui super se ponit quod ei licitumnon est. " Tunc prostrati episcopi in faciem super terram, eumqueadoraverunt, adicientes, ut pacem inibi pariter firmarentur.Ipse benignissimus rex audiens ammoniccionem tantorum patrum,firmam pacem iniens atque in scripto federe pactum affirmans interBeneventanos et Francos, et obsides Beneventanorum simulqueet Grimoalt, Arichis filius, isdem Francorum rex fecit abstollere. Cumque talia patrassent, ad invicem sunt sequestrati; episcopiarva repedaverunt sua, et ipse rex cum suo exercitu reversumest itinere quo venerat. Tantum unum eminentissimus (vir) esuis proceribus Salernum (misit), quatenus federa pacis firmarent,et obsides, ut iam diximus, ab ipso Arichis princepsacciperent.


12. Qui dum properasset Salernum cum suis non paucis fidelibus, ipse de quo iam diximus Arichis cum magno apparatueum suscipiens, sicuti nunc subsequens sermo declarat. TuncArichis exercitus copiam adunare fecit, quatenus ipsum missumhonorifice et cum magna sublimitate reciperet, et diverso abituvariisque instructos armis ante occulos legatorum apparerent. Nam inscale ipsius palacii adolescentes hinc inde astare fecit, quigerebant in manibus sparvarios cum ceteri huiusmodi avibus; deinde iuvenes astare fecit floridam etatem habens, et ipsi aliiaccipites et huiusmodi manibus [a///p/s] gerebant; quidam enimex his ad tabulam ludebant. Idipsum hinc inde, ut diximus,canos spargens astare fecit, deinde senex undique circumstanscum baculis in manibus, inter quos ipse princeps in trono aureoin eorum residens medium. Cumque urbem ipsum legatum cumsuis appropinquassent, non paucis e suis proceribus in eorummisit occursum. Sed dum eorum approximassent, putaverunt,ut ipsum principem inter eos essent, et inter sese sciscitabant,qualis esset forma ipsius, ut eum penitus adoraret. Sed dumeorum responsum est, quod illic minime esset, gradierunt simul, et dum sunt urbem ingressi, statim palaccio adierunt; cumquead scalas iam dicti palaccii pervenissent, reppererunt adolescens, quod dudum diximus, hic inde accincti astaret. Quod dum talialegati cernerent, putaverunt, ut illic ipsum principem convenirent. Sed responsum est: " In antea perambulate! ". Dum paulisperalium in locum devenirent, cum aliis indumentis iuvenes floridasetates habens reppererunt hic inde astaret, iam omnimodoputans, ut inibi esset. Responsum est: " In antea pergite! "Cumque admirati in antea paululum properarent, inveneruntiam canos spargens cum variis indumentis. Iam pro certoestimantes intentosque oculos imagine illius videre cupiens. Sedresponsum est: " Ite in antea! " Dum properassent in aulam inqua ipse princeps erat, cernerunt ibidem astaret senex venustaforma habens, et ipsum Arichis in throno aureo in mediumeorum residentem. Mox quippe ipse princeps de aureo quemresedebat throno exiliens, cumque ut invicem se adorare. adiungeret, ac arte eum delusit, sceptrum quod manu gerebat proiecitprotinus. Ipse legatus.ut vidit, mox subnixo vultu eum elevavitatque ipsius principi detulit, eumque pronus adoravit, asserens:"Non sicut audivimus vidimus, sed plus plane vidimus quamnuper audivimus. " Cui denique ipse princeps Arichis ad vesperamdiversos cibos, vina quoque precipua variaque poccionum genera transmisit,atque in regia aula eum cum suis, fidelibus morari iussit.


13. Alia nempe die ipse princeps visitandi causa ad eum veniteumque percontari cepit de eius sospitate. Cui ille: " Melius numquam aliquando meminit m esse quomodo sum nunc. "Et videns autem omnem sapienciam Arichis, et palacium quodhedificaverat, et cibos mense eius, et habitacula servorum, et ordinesministrancium, vestesque eorum et pincernas, miratus est valde,adiciens: "Verus est sermo quod audivi in harba mea super sapienciatua et super gloria tua, et non credebam.narrantibus mihi, donec permemet ipsum veni, et vidi oculis meis, et probavi quod media pars mihinunciata non fuerit. " His dictis, ipse Arichis suum filium, ut diximus,Grimoalt cum aliis obsides dedit, atque dona ei plurimaest largitus. At illi vale facientes. principi, laboriosum iteraripuerunt. Ferunt plane nonnulli, quod ipsum sepe dictumKarolum in legati formam se transformasset, ut audita Arichismagnitudo cernere potuisset, et ipsum legatum quem supradiximus Karolus fuisset.


14. Igitur Grimoalt dum devenisset cum suis Papiam, cumgaudio ab ipso rege exceptus est, moratusque est apud eum temporibusmultis. Ipse [se] predictus Arichis erga Dei precepta sesecoartabat, atque creberrime pauperibus elemosinam condonabat. Factum est, ut una die ex more quidam presbyterum propriohore clamaret, quatenus pro sua delicta mitissimum agnummactaret. At ille, postposita verecundia, mox ecclesia est ingressus,missamque quamvis fedatus canere cepit. Mox altithronusDominus suum angelum e celo cum spongiis misit eumque abluit,et nullus nisi Arichis cernere potuit. Sacrificium ex more peracto, sordes quod angelus detulerat super eum ingecit. Princeps presbyterumiam fatum ante suum optutum venire iussit, eumquedelicacius percontavit de re que acciderat. At ille seriatim licetclam omnia enodavit, qualiter cuiusdam viri feminam strupasset,et non lotus sacrificium licet non dignus Deo offeruisset. At illecontenstans eum, ut nullo modo huic rei assensum daret. Virille, cuius mulier fedata fuerat, omni nisu decertabat, quatenuspresbyterum illum extingueret; unde non modice ab ipso principeest obiurgatus, interminans, si occisurus fore, ille et domus suaigne esse cremandus. Quid multa dicam? Quadam die clam supereum venit, fortique hictu percussit et in terram mortuum stravit.

At princeps ex improvisu virum illum cum uxore et liberos, clausa domus, licet non recte gessisset, igne cremari fecit. Uxorillius pregnans erat, vicinaque partui dedit sine ossibus filium, ut patenter daretur intelligi, misericordiam sine discreccionehaberet, sicut suus natus carni habebat et tamen fortitudinemobmiserat, unde penitencia sine mora poposcit. Et quemammodummisericordia sine discreccione nil valet, sic ille infantulussine ossibus minime valuit.


15. Quedam mulier virum proprium abebat et cum alio virose commiscebat. Factum est, ut una nocte una cum alieno indolo suum virum proprium stranguillaret, et idipsum ingentivoce emitteret, inquid ad suos: " Surgite, quia meus vir apoplexiaest nimirum extinctus. " Dum ex more vicini et consanguineicircumquaque altrinsecus flerent, cum magno obsequio adsepulcrum usque perducitur, eumque humarunt: Dum ad auresprincipis pervenissent, ut non propria morte fuisset extinctus,statim comprehendi virum illum qui mulierem defuncti fedaveratiussit, et in verbis talia promit: " Nisi extimplo quod clamiessisti nobis enodaveris, ilico nimirum morieris! " At ille quodnequiter gessit, omnia propalavít. Princeps idem alta trahenssuspiria, tandem in voce erupit, inquid ad suos: " Virum histumcomprehendite, eumque super mortuum facie ad faciem dixtricciuscolligate; et quid exinde Redemptor humani generis iudicaverit,intimate. " Quo peracto, tercia die indagare iussit, quidexinde fuisset factum. Tunc reppererunt virum illum qui fueratstranguillatus desuper stratum et ore naresque sui perentoricorrosas. Proinde huic istorie conscripscimus, ut fideles mulieremhalienam omnimodis caveant et ulcio divina cautissimemetuant.


16. Quidam illo in tempore patriarcha Constantinopolimpreerat, vir bonus et iustus, sed hoc carnalis amore nimirumfedatus, in tantum ut neptem suam quasi eunuchus in domopropriam haberet, eamque undique insignis vestimentis fulciret.Ille patriarcha morti approximavit;atque omnibus suum nepotequi videbatur commendavit. Dum obisset, una omnes illa, quierat femina cunctis nescientibus, presulem elegerunt. Prefuitillorum ferme unum et semis annum. In tempesta noctis quandosopore corpora fexa premuntur, malignus spiritus ante stratum ubiArichis dormiebat sese obduxit, et voce emisit asserens: " Quidagis Arichis? " At ille dum insolito clamore aures innecteret, idemdiabolus: "Propalabo tibi, quid egi. Constantinopolitani nimirumfeminam habent, ideoque (populus) terre illius sui Redemptorisdetinetur iram. " Et hec dicens abscessit. Idem princeps statimsuos Constantinopolim apochrisarios direxit, et cuncta que eidiabolus propalaberat aperuit. Illi vero curiosius indagarunt, etqualiter per Arichisum promulgatum fuerat reppererunt, et tuncpestis ipsa quievit.


17. Interim protelata verba omnimodis homittamus et stilumad propositam rem revocemus. Ipse de quo premisimus Arichiscum regnasset annos viginti et novem et mesibus sex, iam etatematurus apud Salernum placida morte quievit, atque iustaecclesiam Dei genitricis sedis ipsius est humatus. Per idemtempus, ut diximus, sancte ipsius ecclesie Ropertus episcopuspreerat, qui ab amore tancti viri super tumulum eius eiusqueuxoris et filiis cameram instruere fecit. Fuit eciam vir mitisaudasque et aprime liberalibus disciplinis imbutus, et ut iamdiximus, hanc civitatem undique munivit atque in ea. Miremagnitudinis immo et pulcritudinis palaccium construxit, etibidem, in aquilonis parte ecclesiam in honorem beatorum Petriet Pauli instituit, que, ut aiunt, olim asilum Priapris fuisset, etipse princeps idolum ingens illic invenisset ex auro fabrefactum, inde ipsam ecclesiam deaurante. Sufficiant que (de) Arichiseiusque prolis effavimus; nam sepe dictus Paulus in loco ubieorum corpora requieverunt, plenissime eos versibus illustravit, quod nos huic ystorie inserere fecimus.


18. Ut retro traham stilum, aliquid inter plura, qualiter sepea dictus princeps gerebat, fidelibus innuam, ut prelatis sepissimeexemplum teneant et subiectis omnimodis gaudeant. Ipse de quopremisimus Arichis erga Dei cultura sese crebrissime coartabat, et undique prospera illi Dominus condonabat. Nam Argibospotenti dextera superavit et fugam nimirum compulit ire; quaperacta victoria, non in elaccione est ductus, sicuti tiranniassolent facere et ad deteriora perveniunt, sed Creatori suo, quiconterit bella, inmensa gratia exibebat; idipsum inopes et debilesdiverso habitu induebant, cibariaque habundanter nimirumtribuebat; et Redemptor mitissimus vires necnon et gloriamlibenter illi largiebat, et sua arva illesa optinebat, et omnes subsua diccione letabant et exultabant.


19. Enodare fidelibus volo, qualiter omnipotens Deus, antequamad dignitatem perveniret principalem, ei ostendit, qualiterhonorem vigoremque cederet. Nam quadam die dum cum suoprincipe in ecclesia beati protomartiris Stephani, que sita est inveterrima urbe Capua, — ab imperatore, Elene filio, Constantinoeamque in honore omnium apostolorum dedicari decrevit, licetpostea a beatissimo Germano, eidem episcopo urbis, collatas abimperatore reliquias beati protomartiris Stephani necnon et beateAgathe virginis, proinde eam in honorem protomartiris Stephanivocari iussit; — et ut diximus, dum in eadem ecclesia, Longobardorumsicuti mox est, cum pugionibus accinti altrinsecusintroyssent, et unusquisque Deum indesinenter oraret, sic illeadolescens Arichis: " Miserere mei, Deus " labiis impressis canerecepit. Cum venisset ubi dicitur: " Spiritu principalis confirma me ",ilico spatham illius contremuit, acsi quislibet illam concuteret.

Ille vero, oratione completa, cum pavore seriatim suis collactaneisenodavit. Unus ex his qui erat sapiencior ceteris, talemsermonem erupit: " De hac instabili vita minime es, quantummihi videtur, processurus, quam ad dignitatem principalemDominus te perducat. " Quod postea annuente Deo a catelam Longobardorum probavit eventus. Dum dux nomine Liudbrandusfuisset extinctus, una omnes Arichisum principem acclamabant, quapropter ad principalem dignitatem honorifice illumvidelicet asciverunt. Nam non ut assolent plurimi per pecuniamet per pollicitacciones plurimas optinere nimirum honorem, sedcunctis uno agmine coacti, licet non a se sed ab illo qui dixit:" Ubi duo vel tres congregati fuerit, ibi sum in medio illorum ",illum principem sublimarunt.


20. Hec de plurimis pauca dixisse sufficiat; nunc que adiacono Paulo, eleganti viro, prolata sunt, minime omittamus, sed huic ystorie enucleatim inserere faciam.

Lugentum lacrimis populorum roscida tellus
Principis hec magni nobile corpus habet.

Hic namque in cunctis recubans celeberrimus heros,
Prepollens Arichis, ho decus atque dolor!

Tullius ore potens cuius vix pangere laudes
Ut dignum est posset, vel tua lingua Maro.

Stirpe ducum regumque satus, asenderat ipse
Nobilior generis culmina celsa sui,
Formosus, validus, suabis, moderatus et acer,
Facundus, sapiens, luxque decorque fuit.

Quod logos et phisis moderansque quod ethica pangit,
Omnia condiderat mentis in arce sue,
Strenuus eloquii divini cultor et index,
Pervigil in lacrimis tempora noctis agens,
Anteibat iuvenes venatu, viribus, armis;
Flaminibusque ipsis famina sancta dabat.

Ter binis luxtris pátrie sic rexit abenas,
Fluctibus ut lintrem navita doctus agit.

Solliciteque +gre+ pacis servavit amator,
Consilio cautus, providus atque sagax;
Cum natis proprium nil ducens tradere censum,
Insuper et patrie promtus amore mori.

Mestorum solamen erat, solamen egentum,
Hos satagens verbis, hos relevare manu.

Ornasti patriam doctrinis, moenibus, aulis;
Hinc in perpetuum laus tua semper erit.

Tu requiesque tuis portusque salusque fuisti,
Gloria, delicie, tu generalis amor!

Heu mihi! quam subito perierunt omnia tecum
Gaudia, prosperitas, paxque quiesque simul!

Planctus ubique sonat; te luget sexus et etas
Omnis, et anie omnes tu Benevente doles.

Nec minus excelsis nuper que condita muris,
Structorem orba tuum, clara Salerne, gemis.

Apulus et Calaber, Vulgar, Campanus et Umber,
Quosque Siler potat Romuleusque Tibris,
Quique bibunt Arariin te flent Histrumque Padumque,
Extimus adfinis, seu peregrina falans.

Tam felix olim, nunc namque miserrima, coniux,
Regali in thalamo quam tibi iunxit amor,
Eheu perpetuo pectus transfixa mucrone,
Languida membra trahens, te moribunda dolet.

Viderat unius hec nuper funera nati,
Ast alium extorrem, Gallia dura, tenes!

Huic gemine nate vernanti flore supersunt,
Solamenque mali, sollicitusque timor;
Has cernens reddi vultus sibi credit amatos;
He ne preda fiant, fluctuabunda pavet.

Solatur tantos spes hec uteumque dolores,
Quod te pre meritis nunc paradysus habet.

O regina potens, Virgo genitrixque Creantis,
Prosit ei huc sacro membra dedisse lari.

Vixit autem quinquaginta tres annos; obiit septimo Kal. Septembris,anno ab incarnacione Domini 787, indictione 9. Exdomna Adelperga principissa filios Romoald, Grimoald etGisifum, Theoderada et Adelchisam.

© 2000
Reti Medievali
UpUltimo aggiornamento: 27/04/03