Didattica

Fonti

Pisa e il Mediterraneo

Antologia di fonti scritte, dal secolo IV alla metà del secolo XII
scelte da Michele Campopiano e Catia Renzi Rizzo

© 2005 - Michele Campopiano e Catia Renzi Rizzo per “Reti Medievali”

X
La conquista delle Baleari (1113-1115)

(A) Gesta Triumphalia per Pisanos facta de captione Hierusalem et civitatis Maioricarum et aliarum civitatum et de triumpho habito contra Ianuenses, in Gli Annales Pisani di Bernardo Maragone, a cura di M. Lupo Gentile, Bologna 1930 (Rerum Italicarum Scriptores, VI/2), pp. 89-96, pp. 90-94.

(B) Liber Maiolichinus de gestis Pisanorum illustribus, a cura di C. Calisse, Roma 1904, (Fonti per la Storia d'Italia, 29), vv. 25-38, p. 6.

(C) Liber Maiolichinus de gestis Pisanorum illustribus, a cura di C. Calisse, Roma 1904, (Fonti per la Storia d'Italia, 29), pp. 137-140.

(D) G. Scalia, Epigraphica pisana. Testi latini sulla spedizione contro le Baleari del 1113-1115 e su altre imprese antisaracene del secolo XI, Firenze 1963, pp. 221-272.

La spedizione contro le Baleari del 1113-1115 rappresentò indubbiamente per i Pisani un consistente sforzo bellico ed economico. La spedizione si svolse sotto la guida del Pontefice (A). Ai Pisani si unirono contingenti provenienti da altre città toscane, dalla Sardegna, dalla Corsica, da Roma e dall'Italia settentrionale. Non partecipò invece Genova, separata dalla sua rivale da una sempre più profonda ostilità. Ancora una volta le fonti pisane accreditano tra le motivazioni principali, che spinsero i Toscani ad agire, lo sdegno per la sorte dei cristiani fatti prigionieri e venduti come schiavi dai musulmani delle Baleari (A) (B). Le fonti pisane affermano inoltre che l'alleanza con i Catalani e i Provenzali fu casuale, dovuta al fortuito approdo della flotta italiana sulle coste iberiche. Tuttavia, la spedizione appare accuratamente pianificata, per tale ragione siamo portati a mettere in dubbio questa affermazione. Vi erano stati indubbiamente precedenti contatti tra Pisa e le coste occitaniche e catalane, come prova anche il trattato di San Felice di Guixoles stipulato tra i Pisani e il conte di Barcellona e di Provenza Raimondo Berengario III, loro alleato nella spedizione, che testimonia precedenti interessi commerciali pisani in Arles e Saint-Gilles (C). Certamente la spedizione permise di rafforzare le relazioni tra Pisa e l'area catalana e occitanica. L'impresa venne celebrata da uno splendido poema in esametri, il Liber maiorichinus, ricchissimo di echi classici, che mostra come nella memoria della cittadinanza la spedizione balearica si ricollegasse al ricordo dei precedenti trionfi avuti sui Saraceni (C). L'impresa venne anche celebrata da un'epigrafe collocata presso la Porta Aurea, una delle porte della cerchia alto-medievale della città, dove entrarono trionfalmente i cittadini che avevano preso parte alla spedizione (D).

(A) 1114. Preterea anno millesimo centesimo decimo quarto, presidente d. p. Pascale II, divinus ignis Pisanorum civium animos et aliarum Tuscie urbium populos contra Maioricam accendit: ipsius enim insule Rex, imo tirampnus et crudelis et pessimus, licet eunuchus, nomine Nazaraudela, innumeram Christianorum multitudinem in vinculis et carceribus captivam longo tempore cruciaverat. Quapropter Pisanus exercitus in trecentis navibus ad Christianos liberandos in die S. Sixti de Sarni faucibus exivit, et cum in Sardiniam devenisset, totus exercitus ad portum Capalbi applicuit. Quo in loco fere omnibus discordantibus ad pacem reductis, ducatus marini itineris Pedotis commictitur, quorum signa omnis exercitus contra Maioricam consequitur. Sed illis tandem in pelagus aberrantibus, et rectum iter ignorantibus, dimissa Maiorica, divisi et dispersi, in partes Barchinnone tandem ad portum S. Felicis de Girunda convenerunt. In huius igitur exercitus adventu tota provincia maximo extollitur gaudio, et exclamat se cum Pisanis velle fieri participem Maiorice triumphi. Quare Pisano exercitui Raimundus Barchinnone Palatinus Comes, et eiusdem civitatis Pontifex, et Comes Ampuri, et Aimericus Nerbonensis et Guilielmus Pesulani montis, Raimundus quoque de Balso, cum maxima suorum equitum et peditum multitudine, unanimiter et festinanter se sociarunt, et ad portum de Salo simul applicuerunt ubi diu demorantes, et frequenter contra Maioricam ire temptantes, ventis contrariis mare turbantibus, iter sepe inceptum perficere non potuerunt. (…)

Compositis autem ab ingeniosis Pisanorum artificibus manganis, gattis, atque ligneis castellis, urbem fortiter expugnabant et cum hiis machinis urbis menia et menium turres potentissime rumpebant. (…)

Destructo itaque Cassaro, omnique Maiorice munitione in ruinam data, Pisani cives campum faciunt et destructe urbis grandia et innumera spolia inter se dividunt, preordinatis et constitutis Ecclesie Pisane maximis et pretiosis muneribus in paliis et vestibus et vasis argenteis et eburneis quampluribus atque cristallinis, adiunctis super hoc regalium ornamentorum insignibus. Hiis itaque peractis omnibus, Pisani cives et totus exercitus, captis spoliis, naves onerant et in eas intrantes cum omni prosperitate ad sua loca remeant. Habitus est autem Maiorice triumphus, et Christiani exercitus gloriosus regressus anno Dominice Incarnationis millesimo centesimo sexto decimo, presidente in urbe Roma beate memorie PP. Pascale II, qui vixit in Papatu annos decem et octo, menses quinque, dies sex, migravit autem ad Dominum anno Dominice Incarnationis millesimo centesimo decimo octavo.

Gesta Triumphalia per Pisanos facta de captione Hierusalem et civitatis Maioricarum et aliarum civitatum et de triumpho habito contra Ianuenses, in Gli Annales Pisani di Bernardo Maragone, a cura di M. Lupo Gentile, Bologna 1930 (Rerum Italicarum Scriptores, VI/2), pp. 89-96, pp. 90-94.

(B) Et, ceu testantur qui vera referre putantur, / Milia captorum plus quam ter dena fuerunt, / Quos pariter Baleri vinxit tenuitque tirampnus, / Preter ad ignotas quos per comercia gentes / Transtulit, aut atrox obitus de carne resolvit. / Fama mali tanti per plures cognita terras / Commovet extimplo sitientes prelia Pisas. / Concitat ira senes, qui Punica vincere regna, / Subdere quique suo gentes potuere tributo. / Hi, memorant dum facta Bone, dum bella Panormi / Victaque per varios quam plurima prelia casus, / Accendunt animos iuvenum, quibus orrida facta / Et labor et sudor et duri gloria Martis / Divitiis et delitiis potiora fuerunt.

Liber Maiolichinus de gestis Pisanorum illustribus, a cura di C. Calisse, Roma 1904, (Fonti per la Storia d'Italia, 29), vv. 25-38, p. 6.

(C) Manifestum sit omnibus quod nos Iaccobus Dei gratia rex Aragonie et regni Maioricarum, comes Barchinone et Urgelli et dominus Montepessulani, nunc apud Barchinonam commorantes, per manum Sigerii Gaitani nobilis viri et specialis nuncii Pisanorum transcriptum cuiusdam instrumenti nobis extitit presencialiter presentatum, cuius tenor talis erat.

In omnipotentis Dei Patris et Filii et Spiritus sancti nomine. Breve recordationis ad futuri temporis memoriam societatis et amicicie atque donationis, quam Raimundus Berengarius Barchinone gloriosissimus comes Pisanis fecit et cum eis firmavit. Siquidem cum Pisanorum exercitus, qui pro cristianorum ereptione captivorum ad Maioricam profiscebatur, divino ducatu in portu Sancti Felicis prope Gerundam apud Barchinonam applicuisset, prenominatus Ramundus excellentissimus comes, cum Raimundo Barchinonensi atque Berengario Gerundensi venerabilibus episcopis ac Nogelario ecclesie Sancti Ruffi religioso abbate necnon et Bernardo Guillelmi de Sardagna strenuissimo comite, Guillelmo Arnaldo vicecomite, Guillelmo Gaufridi de Cerviaria, Guillelmo Raimundi aliisque suis militibus, causa confirmande societatis et amicicie, quam ab utrisque partibus multis transmissis legationibus copulare desiderasse ad invicem promiserant, ad Pisanos in predictum portum Sancti Felicis venisset, postquam sanctissime crucis signum a Petro reverentissimo Pisane ecclesie archiepiscopo, qui dompni apostolici in predicto exercitu vicem gerebat, ad Dei honorem omniumque Christianorum salutem suo humero susceperat, nec non et sancte Dei genitricis et virginis Marie Pisane ecclesie ad Dei et sanctissime Romane Ecclesie et omnium sanctorum honorem, ita de eiusdem archiepiscopi manibus, ut quocienscumque Pisani exercitum facerent supra Sarracenos per Hyspaniam eorum vexillifer atque guidator foret, vexillum receperat, hoc donum, consilio predictorum episcoporum, abbatis aliorumque qui secum aderant, prenominatus prestantissimus comes Pisanis, causa corroborande societatis et amicicie, concessit ut quocienscumque ipsi Pisani vel aliquis ex Pisano populo per terram vel per mare nobilissimi comitis negociatum alioque modo deambulaverint, salvi persone cum avere in Arelatensi civitate et in burgo Sancti Egidii et per totam suam virtutem et forzam, quam habet vel in antea acquisierit, vadant atque morentur, et nullus census nullusque redditus, quem vulgum usagium appellant, qui sibi pertinet, neque in Arelatensi civitate et in burgo Sancti Egidii et per totam eius virtutem et forzam, quam habet vel in antea acquisierit, alicui Pisano queratur. Et insuper ubicumque Pisani vel in Arelatensi civitate vel in burgo Sanctii Egidii et per totam eius virtutem et forzam, quam habet vel in antea acquisierit, in terra vel in mari applicuerint, ab omni homine eos debebit deffendere. Et si qua Pisanorum navis per totam eius terram, peccatis imminentibus, naufragium passa fuerit, salve debent esse persone cum avere. Igitur postquam predictum donum, consilio iam nominatorum episcoporum et abbatis ac comitum aliorumque qui secum aderant, strenuissimus comes populo Pisano concessit, Athonem filium domini Marignani et Erithonem filium Erithonis Pisanorum consules, osculo sub fidei signo dato, per quoddam missile quod vulgo bulcionem vocamus, vice aliorum consulum tociusque Pisani populi, coram marchionibus, comitibus, principibus Romanis, Lucensibus, Florentinis, Senensibus, Vulterranis, Pistoriensibus, Longobardis, Sardis et Corsis aliisque innumerabilibus gentibus, que in predicto exercitu aderant, investivit. ut autem omnia que superius dicta sunt confirmarentur et perpetuo memorie habeantur, iam nominatus prestantissimus comes, coram predictis hominibus, Berardonem Pisanorum consulum cancellarium in scriptis redigere et omnia confirmare precepit.

Acta anno dominice incarnationis .M°C°. quarto decimo, sub Petro venerabili Pisane ecclesie archiepiscopo atque Gerardo, Petro, Gerardo vicecomitibus, Athone, Enrrigo, Ildebrando, Dodone, Lamberto, Erithone, Loytterio, Ruberto, Radulfo consulibus, prope ecclesiam Sancti Felicis de Gerunda, septimo idus septembris, indictione sexta.

Nos igitur rex prefatus, serenissimi comitis predecessoris nostri piam intentionem in Domino commendantes, omnia et singula supradicta ex certa scienscia nostra liberaliter confirmamus, et ea omnia per nos et successores nostros promitimus tenere firmiter et servare. Insuper, propter reverenciam Pisanorum et amorem ac benivolenciam quam gerimus circa ipsos, cum presenti instrumento nostro perpetuo valituro donamus, laudamus atque concedimus populo Pisano et suis successoribus universis in Maiorica venientibus, morantibus, reddeuntibus infra civitatem Maioricarum, quam divina operante gratia acquisivimus, alffundicum, si factum fuerit, aut plateam vel locum sufficientem et competentem, in quo possint facere et construere alffundicum ad recipiendum se cum ibi venerint cum suis possessionibus et mercibus, et furnum similiter in eodem loco ad coquendum panes, et habeant illam ecclesiam que magis contigua vel propinqua fuerit illi alffundico, et tantam terram sive honorem de cuius redditibus possint vivere .IIIIor. clerici, qui ad servicium ipsius ecclesie faciedum fuerint pro tempore deputati. Recipientes preterea ipsos Pisanos et res eorum omnes in nostra fide et legalitate atque guidagio spetiali. Datum apud Barchinonam .VI°. idus augusti, anno Domini .M°CC°XXX°. tertio.

Liber Maiolichinus de gestis Pisanorum illustribus, a cura di C. Calisse, Roma 1904, (Fonti per la Storia d'Italia, 29), pp. 137-140

(D) Civibus egregiis hec aurea porta vocatur / In qua sic dictat nobilitatis honor: / Hanc urbem decus imperii generale putetis, / Que fera pravorum colla ferire solet. / Maioris Balee rabies erat improba multum: / Illa quid hec posset, victaque sensit Ebus. / Annis mille decem centum cum quinque peractis / Ex quo concepit virgo Maria Deum, / Pisanus populus victor prostravit utramque. / Hisque facit strages ingeminata fidem. / Diligite iustitiam qui iudicatis terram. /

G. Scalia, Epigraphica pisana. Testi latini sulla spedizione contro le Baleari del 1113-1115 e su altre imprese antisaracene del secolo XI, Firenze 1963, pp. 221-272.