Logo di Reti Medievali 

Didattica

spaceleftMappaCalendarioDidatticaE-BookMemoriaOpen ArchiveRepertorioRivistaspaceright

Didattica > Fonti > Antologia delle fonti altomedievali > VI > 3

Fonti

Antologia delle fonti altomedievali

a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto

© 2000 – Stefano Gasparri per “Reti Medievali”


VI
Le origini del potere temporale dei papi

3. La crisi dell’VIII secolo
(A) Vita di Gregorio II, Pontificale romano, I, pp. 407-408.
(B) Vita di Stefano II, Pontificale romano, I, p. 441.
(C) Vita di Stefano III, Pontificale romano, I, pp. 468-470.

A partire dall’età di Liutprando, il territorio romano fu di nuovo sottoposto a minacce durissime da parte del vicino regno longobardo: il re fu fermato per due volte dal papa quando ormai era vicinissimo a Roma. Proprio ai rapporti tra Gregorio II e Liutprando si deve la famosa donazione del castello di Sutri, un atto che un tempo era ritenuto una pietra miliare nella formazione del dominio territoriale dei papi, e il cui valore oggi è invece fortemente ridimensionato. Si trattò infatti solo della restituzione di un centro che faceva già parte del Patrimonium Sancti Petri.

durante il regno di Astolfo, che avrebbe addirittura imposto ai Romani il tributo di un solido d’oro, e durante quello di Desiderio. Fu allora che, approfittando dei contrasti sorti nello stesso palazzo lateranense al momento della successione al defunto Stefano III – nel caso dei quali si vede anche l’apparizione in primo piano dell’aristocrazia extraurbana – i Longobardi, per la prima ed unica volta nella loro storia, entrarono in Roma. Ma non scesero mai dal Gianicolo; e infine furono respinti. L’ipoteca longobarda su Roma e il papato era tramontata per sempre.


(A) Eo tempore dolo a Langobardis pervasum est Sutriense castellum quod per CXL diebus ab eisdem Langobardis possessum est. Sed pontificis continuis scriptis atque commonitionibus apud regem missis, quamvis multis datis muneribus, saltim omnibus suis nudatum opibus, donationem beatissimis apostolis Petrum et Paulo antefatus emittens Langobardorum rex, restituit atque donavit. […]

Post aliquod idem rex generali facta motione ut subiceret duces Spoletinum et Beneventanum, ab ipsis ducibus sacramentis atque obsidibus, cum tota sua hoste in Neronis campo coniunxit. Ad quem egressus pontifex eique praesentatus potuit regis mollire animos commonitione pia, ita ut se prosterneret eius pedibus et promitteret nulli inferre lesionem atque sic recederet. Nam ad tantam eum conpunctionem piis monitis flexus est ut quae fuerat indutus exueret et ante corpus apostoli poneret. Post quae facta oratione recessit.

Vita di Greegorio II, Pontificale romano, I, pp. 407-408.

Traduzione in italiano


(B) Inter haec vero dum magna persecutio a Langobardorum rege Aistulfo in hac Romana urbe vel subiacentibus ei civitatibus extitisset et vehemens eiusden regis sevitia inmineret, ilico isdem beatissimus papa, tertio apostolatus ordinationis suae mense, disponens suum germanum, sanctissimum scilicet Paulum diaconum, atque Ambrosium primicerium, plurimis cum muneribus ad eundem Langobardorum Aistulfum regem ob pacis ordinandum atque confirmandum foedera misit. Qui praelati viri ad eum coniungentes […] in quadraginta annorum spatia pacti foedus cum eo ordinantes confirmaverunt.

At vero isdem protervus Langobardorum rex, antiqui hostis invasus versutia, ipsa foedera pacis post poene IIII menses; in periurii incidens reatu, disrupit; multas iamfato sanctissimo viro rei cuncto populo Romano ingerens contumelias, varias illi minas dirigens. Cupiens quippe, Deo sibi contrario, cunctam hanc provinciam invadere, honerosum tributum huius Romane urbis inhabitantibus adhibere nitebatur; per unumquemque scilicet caput singulos auri solidos annue auferro iniabat et sui iurisdictione civitatem hanc Romanam vel subiacentes ei castra subdere indignanter asserebat.

Vita di Stefano II, Pontificale romano, I, p. 441.

Traduzione in italiano


(C) Dum vero predecessor eius domnus Paulus papa pro austeritate fervoris aestivo tempore in ecclesia beati Pauli demoraretur et valida ibidem aegritudine praeoccuparetur, de qua et vitam finivit, die noctuque isdem beatissimus Stephanus in eiusdem sui praedecessoris pontificis perseverans servitio, nullo modo ab eius lectulo, donec spiritum amitteret, recessit. At vero nondum adhuc spiritum exalaverat, ilico Toto quidam dux, Nepesinae civitatis dudum habitator, cum suis germanis Constantino, Passibo et Paschale, aggregantes tam ex eadem Nepesina quamque ex aliis Tusciae civitatibus multitudinem exercitus atque catervam rusticorum, ingredientesque per portam beati Pancratii in hanc Romanam urbem, adque in domo antedicti Totonis armati adsistentes, elegerunt ibidem subito Constantinum, fratrem eiusdem Totonis, laicum existentem. Quem cum armis plurimi eorum loricis induti latrocinanter in Lateranensem patriarchium introduxerunt. Et ascendentes cum eo in vicedominio, continuo accersito Georgio episcopo, conpulerunt eum orationem clericatus eidem Constantino tribui. […] Et ita clericus effectus eundem sanctum Lateranensem invasit patriarchium. Alio vero die, inlucescente secunda feria, subdiaconus atque diaconus ab eodem episcopo in oratorio sancti Laurentii intro eundem patriarchium, contra sanctorum canonum instituta consecratus est, sicque universum populum sibi sacramentum praebere fecit. Et adveniente dominico die, rursum cum multitudine armatorum exercituum in basilica beati Petri properans, pontifex ab eodem Georgio episcopo Penestre et aliis duobus episcopis, Eustratio Albanense et Citonato Portuense, consecratus est. Et per anni unius spatium et mensem unum sedem apostolicam invasam detenuit. […] coniunxerunt antefatus Christophorus et Sergius in Civitate Reatinam, absoluti a Langobardorum rege. Et praecedentes Sergius et Waldipertus presbiter cum Reatinis et Furconinis atque aliis Langobardis ducatus Spolitini, coniunxerunt subito ac repente in hanc Romanam urbem, XXVIIII die iulii mensis, indictione VI, vespere, in ipso crepusculo noctis, vigilias beatorum martyrum Abdon et Sennen, occupantes pontem Salarium. Alia vero die, transientes per pontem Molvium, venerunt ad portam beati Petri; et deinde pergentes adpropiaverunt ad portam beati Pancratii. Quidam vero propinqui iamfati Christophori ac Sergii ipsam portam observantes ac custodientes, cernentes ipsum Sergium ad eandem portam adpropinquasse, innuerunt ei et protinus ipsam aperuerunt portam; sicque iamdictus Sergius et Waldipertus cum Langobardis Romanam urbem ingressi sunt. Et per muros civitatis cum flammula ascendebant, metuentes Romanum populus et nequaquam de Genuculo ipsi Langobardi ausi sunt descendere, sed cum nimio tremore ibidem adsistebant.

Vita di Stefano III, Pontificale romano, I, pp. 468-470.

Traduzione in italiano

© 2000
Reti Medievali
UpUltimo aggiornamento: 01/09/05