Fonti
Antologia delle fonti altomedievali
a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto
© 2000 – Stefano
Gasparri per “Reti Medievali”
3. La crisi dell’VIII secolo (A) Vita di Gregorio II,
Pontificale romano, I, pp. 407-408. (B) Vita di Stefano
II, Pontificale romano, I, p. 441. (C) Vita di Stefano III, Pontificale romano,
I, pp. 468-470.
A partire dall’età di Liutprando, il territorio romano fu di
nuovo sottoposto a minacce durissime da parte del vicino regno longobardo:
il re fu fermato per due volte dal papa quando ormai era vicinissimo
a Roma. Proprio ai rapporti tra Gregorio II e Liutprando si deve la
famosa donazione del castello di Sutri, un atto che un tempo era ritenuto
una pietra miliare nella formazione del dominio territoriale dei papi,
e il cui valore oggi è invece fortemente ridimensionato. Si trattò
infatti solo della restituzione di un centro che faceva già parte
del Patrimonium Sancti Petri.
durante il regno di Astolfo, che avrebbe addirittura imposto ai Romani
il tributo di un solido d’oro, e durante quello di Desiderio. Fu allora
che, approfittando dei contrasti sorti nello stesso palazzo lateranense
al momento della successione al defunto Stefano III – nel caso dei quali
si vede anche l’apparizione in primo piano dell’aristocrazia extraurbana
– i Longobardi, per la prima ed unica volta nella loro storia, entrarono
in Roma. Ma non scesero mai dal Gianicolo; e infine furono respinti.
L’ipoteca longobarda su Roma e il papato era tramontata per sempre.
(A) Eo tempore dolo a Langobardis
pervasum est Sutriense castellum quod per CXL diebus ab eisdem Langobardis
possessum est. Sed pontificis continuis scriptis atque commonitionibus
apud regem missis, quamvis multis datis muneribus, saltim omnibus suis
nudatum opibus, donationem beatissimis apostolis Petrum et Paulo antefatus
emittens Langobardorum rex, restituit atque donavit. […]
Post aliquod idem rex generali facta motione ut subiceret duces Spoletinum
et Beneventanum, ab ipsis ducibus sacramentis atque obsidibus, cum tota
sua hoste in Neronis campo coniunxit. Ad quem egressus pontifex eique
praesentatus potuit regis mollire animos commonitione pia, ita ut se
prosterneret eius pedibus et promitteret nulli inferre lesionem atque
sic recederet. Nam ad tantam eum conpunctionem piis monitis flexus est
ut quae fuerat indutus exueret et ante corpus apostoli poneret. Post
quae facta oratione recessit.
Vita di Greegorio II, Pontificale romano, I, pp.
407-408. Traduzione in italiano (B) Inter haec vero dum magna
persecutio a Langobardorum rege Aistulfo in hac Romana urbe vel subiacentibus
ei civitatibus extitisset et vehemens eiusden regis sevitia inmineret,
ilico isdem beatissimus papa, tertio apostolatus ordinationis suae mense,
disponens suum germanum, sanctissimum scilicet Paulum diaconum, atque
Ambrosium primicerium, plurimis cum muneribus ad eundem Langobardorum
Aistulfum regem ob pacis ordinandum atque confirmandum foedera misit.
Qui praelati viri ad eum coniungentes […] in quadraginta annorum
spatia pacti foedus cum eo ordinantes confirmaverunt.
At vero isdem protervus Langobardorum rex, antiqui hostis invasus versutia,
ipsa foedera pacis post poene IIII menses; in periurii incidens reatu,
disrupit; multas iamfato sanctissimo viro rei cuncto populo Romano ingerens
contumelias, varias illi minas dirigens. Cupiens quippe, Deo sibi contrario,
cunctam hanc provinciam invadere, honerosum tributum huius Romane urbis
inhabitantibus adhibere nitebatur; per unumquemque scilicet caput singulos
auri solidos annue auferro iniabat et sui iurisdictione civitatem hanc
Romanam vel subiacentes ei castra subdere indignanter asserebat.
Vita di Stefano II, Pontificale romano, I, p. 441. Traduzione in italiano
(C) Dum vero predecessor eius domnus
Paulus papa pro austeritate fervoris aestivo tempore in ecclesia beati
Pauli demoraretur et valida ibidem aegritudine praeoccuparetur, de qua
et vitam finivit, die noctuque isdem beatissimus Stephanus in eiusdem
sui praedecessoris pontificis perseverans servitio, nullo modo ab eius
lectulo, donec spiritum amitteret, recessit. At vero nondum adhuc spiritum
exalaverat, ilico Toto quidam dux, Nepesinae civitatis dudum habitator,
cum suis germanis Constantino, Passibo et Paschale, aggregantes tam
ex eadem Nepesina quamque ex aliis Tusciae civitatibus multitudinem
exercitus atque catervam rusticorum, ingredientesque per portam beati
Pancratii in hanc Romanam urbem, adque in domo antedicti Totonis armati
adsistentes, elegerunt ibidem subito Constantinum, fratrem eiusdem Totonis,
laicum existentem. Quem cum armis plurimi eorum loricis induti latrocinanter
in Lateranensem patriarchium introduxerunt. Et ascendentes cum eo in
vicedominio, continuo accersito Georgio episcopo, conpulerunt eum orationem
clericatus eidem Constantino tribui. […] Et ita clericus effectus
eundem sanctum Lateranensem invasit patriarchium. Alio vero die, inlucescente
secunda feria, subdiaconus atque diaconus ab eodem episcopo in oratorio
sancti Laurentii intro eundem patriarchium, contra sanctorum canonum
instituta consecratus est, sicque universum populum sibi sacramentum
praebere fecit. Et adveniente dominico die, rursum cum multitudine armatorum
exercituum in basilica beati Petri properans, pontifex ab eodem Georgio
episcopo Penestre et aliis duobus episcopis, Eustratio Albanense et
Citonato Portuense, consecratus est. Et per anni unius spatium et mensem
unum sedem apostolicam invasam detenuit. […] coniunxerunt antefatus
Christophorus et Sergius in Civitate Reatinam, absoluti a Langobardorum
rege. Et praecedentes Sergius et Waldipertus presbiter cum Reatinis
et Furconinis atque aliis Langobardis ducatus Spolitini, coniunxerunt
subito ac repente in hanc Romanam urbem, XXVIIII die iulii mensis, indictione
VI, vespere, in ipso crepusculo noctis, vigilias beatorum martyrum Abdon
et Sennen, occupantes pontem Salarium. Alia vero die, transientes per
pontem Molvium, venerunt ad portam beati Petri; et deinde pergentes
adpropiaverunt ad portam beati Pancratii. Quidam vero propinqui iamfati
Christophori ac Sergii ipsam portam observantes ac custodientes, cernentes
ipsum Sergium ad eandem portam adpropinquasse, innuerunt ei et protinus
ipsam aperuerunt portam; sicque iamdictus Sergius et Waldipertus cum
Langobardis Romanam urbem ingressi sunt. Et per muros civitatis cum
flammula ascendebant, metuentes Romanum populus et nequaquam de Genuculo
ipsi Langobardi ausi sunt descendere, sed cum nimio tremore ibidem adsistebant.
Vita di Stefano III, Pontificale romano, I, pp. 468-470. Traduzione in italiano
|