Logo di Reti Medievali 

Didattica

spaceleftMappaCalendarioDidatticaE-BookMemoriaOpen ArchiveRepertorioRivistaspaceright

Didattica > Fonti > Antologia delle fonti altomedievali > X > 5

Fonti

Antologia delle fonti altomedievali

a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto

© 2000 – Stefano Gasparri per “Reti Medievali”


X
L’Italia
L’età dell’anarchia politica

5. La corruzione del Papato
(A) Liutprando, Antapodosis, II, 47, 48, III, 44-46.

La decadenza del papato nel corso del secolo X costituisce uno dei tópoi più diffusi della storiografia. Storie di papi corrotti, di donne intriganti, moralmente molto disinvolte (Teodora, Marozia) e oltretutto potenti (una colpa che, in un mondo maschile, è forse peggiore di altre), di re ambiziosi; con sullo sfondo una popolazione romana che si avvia a costruirsi quella cattiva fama – di plebe instabile, violenta, infida – che la accompagnerà per tutto il medioevo. È la “leggenda nera” del papato, e certo essa contiene molti elementi di verità. Tuttavia questa visione rappresenta anche una deformazione polemica, opera della penna del maggiore cronista del tempo, cioè, ancora una volta, di Liutprando di Cremona, il quale avrebbe riversato nella sua Antapodosis alcuni elementi della polemica che gli sconfitti sostenitori di papa Formoso [cfr. paragrafo 1] avevano a lungo alimentato nei confronti dei loro avversari, che erano precisamente il partito che prevaleva in quel momento (i primi decenni del secolo X) a Roma, e che aveva il suo capofila in Teofilatto, marito di Teodora e padre di Marozia. Dalle righe di Liutprando emerge anche un ritratto a fosche tinte di Giovanni X (914-928), il papa del Garigliano, e di Ugo di Provenza, re d’Italia (926-947), che tenta invano di aggiungere Roma al suo dominio sposando Marozia. Il suo allontanamento dalla città coincide con l’inizio del principato di Alberico, il figlio di Marozia che si proclamò “principe e senatore dei Romani” e che per più di vent’anni (932-954) governò Roma alla stregua degli altri principi che dappertutto, nell’Italia centromeridionale come in quella settentrionale, si venivano sostituendo ad un’autorità centrale ormai ridotta ad un fantasma. Per tutto questo periodo il papato fu dunque sottoposto ad un potere laico dominante entro Roma stessa.


(A) Quo tempore venerandae Romanae sedis summum Iohannes Ravennas pontificatum tenebat. Hic autem tam nefario scelere contra ius fasque pontificii culmen ita obtinuit.

Theodora. scortum inpudens, huius Alberici qui nuper hominem exiit avia, quod dictu etiam fedissimum est, Romanae civitatis non inviriliter monarchiam obtinebat. Quae duas habuit natas, Marotiam atque Theodoram, sibi non solum coaequales, verum etiam Veneris exercitio promptiores. Harum Marotia, ex papa Sergio, cuius supra fecimus mentionemm, Iohannem, qui post Iohannis Ravennatis obitum Romanae, ecclesiae obtinuit dignitatem, nefario genuit adulterio; ex Alberico autem marchione Albericum, qui nostro post tempore eiusdem Romanae urbis principatum sibi usurpavit. Per idem tempus Ravennatae sedis, secundus qui post Romanum archierean archipraesulatus habebatur, Petrus pontificatum regebat. Qui dum subiectionis offitio debitae iam nominatum Iohannem papam, qui suae minister ecelesiae tunc temporis habebatur, Romani saepius et iterum domno dirigeret apostolico, Theodora, ut testatus sum, meretrix satis impudentissima, Veneris calore succensa, in huius spetiei decorem vehementer exarsit seque hunc scortari solum non voluit, verum post etiam atque etiam compulit. Haec dum inpudenter aguntur, Bononiensis ecclesiae episcopus moritur, et Iohannes iste loco eius eligitur. Paulo post ante huius diem consecrationis nominatus Ravennas archipraesul mortem obiit, locumque eius Iohannes hic, Theodorae instinctu, priore Bononiense deserta ecclesia, ambitionis spiritu inflatus contra sanctorum instituta patrum sibi usurpavit. Romam quippe adveniens mox Ravennatae ecclesiae ordinatur episcopus. Modica vero temporis intercapedine Deo vocante et qui eum iniuste ordinaverat papa defunctus est. Theodorae […] mens perversa, ne amasii sui ducentorum miliarum interpositione, quibus Ravenna sequestratur Roma, rarissimo concubitu potiretur, Ravennatae hunc sedis archipraesulatum coegit deserere Romanumque, pro nefas, summum pontificium usurpare. […]

Marozia , scortum impudens satis, nuntios suos post Widonis mariti sui mortem Hugoni regi dirigit eumque invitat, ut se adeat Romanique nobilissimam civitatem sibi adsumat. […]

In ingressu Romanae urbis quaedam est miri operis miraeque fortitudinis constituta munitio, ante cuius ianuam pons est preciosissimus super Tiberim fabricatus, qui pervius ingredientibus Romam atque egredientibus est; nec est alia nisi per eum transeundi via. Hoc tamen, nisi consensu munitionem custodientium, fieri non potest. Munitio vero ipsa, ut cetera desinam, tantae altitudinis est, ut ecclesia, quae in eius vertice videtur, in honore summi et caelestis miliciae principis archangeli Michahelis fabricata, dicatur “sancti Angeli ecclesia usque ad caelos”. Rex denique ob munitionis confidentiam relicto longe exercitu cum paucis Romam advenit. Quo decenter a Romanis susceptus in praedictam munitionem ad Maroziae meretricis thalamum declinavit. Cuius incesto dum potitus esset concubitu, Romanos quasi iam securus despicere coepit. Habuerat sane Marozia filium nomine Albericum, quem ex Alberico marchione, ipsa genuerat. Qui dum matris hortatu Hugoni regi, vitrico scilicet, aquam funderet, ut manus ablueret, ab eo pro correctione in faciem caesus est, eo quod non moderate et pudenter aquam effunderet. Is vero, ut inlatam sibi posset ulciscii iniuriam, congregatis in unum Romanis huiusmodi eos sermone convenit: “Romanae urbis dignitas ad tantam est stultitiam ducta, ut meretricum etiam imperio pareat. Quid enim fedius quidve turpius, quam ut unius mulieris incestu Romana civitas pereat, Romanorum aliquando servi, Burgundiones scilicet, Romanis imperent? […]

Nec mora, his auditis Hugonem regem cuncti deserunt atque eundem Albericum sibi dominum eligunt et, ne spacium quidem milites introducendi suos rex Hugo haberet, munitionem confestim obpugnare inceptant.

Liquet divinae dispensationis hoc consilium esse, ut quod rex Hugo tam turpiter coeperat scelere, eum omnimodis optinere non posse. Tanto quippe est terrore coactus, ut per restim se ipsum ea ex parte, qua civitatis muro munitio inhaerebat, deponens eam desereret atque ad suos confugeret. Expulsus igitur rex Hugo cum praefata Maroezia, Romanae urbis Albericus monarchiam tenuit, fratre suo Iohanne summi atque universalis praesulatus sedi praesidente.

Liutprando, Antapodosis, II, 47, 48, III, 44-46.

Traduzione in italiano

© 2000
Reti Medievali
UpUltimo aggiornamento: 01/09/05