Fonti
Antologia delle fonti altomedievali
a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto
© 2000 – Stefano
Gasparri per “Reti Medievali”
2. I Capetingi: la terza razza
(A) Rodolfo il Glabro, Storie, I, 5, 7.
(B) Richerio, Storie, SRG, IV, 11-13.
L’epilogo della dinastia carolingia fu in Francia ben più lungo che in Germania o in Italia, giacché per quasi un secolo i discendenti di Carlo tentarono di sbarrare la strada ai capofila dell’aristocrazia, i conti di Parigi, poi marchesi di Neustria, infine duchi di Francia (cioè, dell’Ile-deFrance): dall’elezione di Oddone (888) al definitivo installarsi della nuova dinastia sul trono con Ugo Capeto (987). Per tutto questo periodo il potere regio si indebolì sempre più, e i grandi, laici ed ecclesiastici che stavano costruendo ampie signorie territoriali autonome ritagliate nel corpo del regno mantennero saldamente nelle loro mani il diritto di eleggere il nuovo re. Così la corona tornò al carolingio Carlo il Semplice alla morte di Oddone (898); Carlo cadde prigioniero di Eriberto conte di Vermandois e vi rimase fino alla morte. Gli ultimi Carolingi furono Ludovico IV d’Oltremare, Lotario e Ludovico V, che tennero il potere dal 936 al 987. Ma in questo periodo la figura dominante nell’aristocrazia laica fu quella di Ugo il Grande (morto nel 956), duca di Francia e figlio di un altro re, Roberto I (922-923), figlio di Oddone. Egli preferì esercitare il potere indirettamente, creando re gli ultimi Carolingi (anche se poi spesso combatté contro le sue stesse creature).
Suo figlio Ugo Capeto continuò la politica patema; con lui salì definitivamente al trono la “terza razza” reale francese. Decisivo fu il ruolo che svolse, nell’assemblea dei grandi riunita a Senlis, l’arcivescovo Adalberone di Reims, che orientò l’aristocrazia in favore di Ugo. L’importanza di Adalberone è chiara anche nelle trattative per eleggere re Roberto, figlio di Ugo.
(A) Perduravere igitur reges ex eorum prosapia vel imperatores, tam in Italia quam in Galliis, usque ad ultimum regem Karolum Hebetem cognominatum. Is denique habebat unum inter regni sui primates quendam Heribertum, cuius ex sacro fonte filium susceperat, qui tamen ei calliditate sua certissime suspectus esse potuisset, si non excogitatae fraudís simultas intervenisset. Cum enim decrevisset isdem Heribertus predictum regem decipere, fingens cuiusdam deliberandi occasionem negotii qualiter illum, ut postmodum fecit, demulcendo in unum castrorum suorum introduceret ac vinculatum carceri manciparet. Tandem vero a quibusdam suggestum est regi ut cautissime se ageret, ne Heriberti involveretur fraudibus; dumque ille ex hoc quod audierat credulus cautelam sibi de Heriberto adhibere decrevisset, contigit una die nimis expedite eundem Heribertum cum suo filio in regis palatium devenire. Surgens itaque rex osculum ei porrexit, ille vero toto se humilians corpore osculum regis suscepit; deinde, cum cius filium osculatus fuisset stansque iuvenis, quamvis conscius fraudis, novus tamen calliditatis, regi minime semet supplicaret, pater cernens, qui propter adstabat, valenter alapam collo iuvenis intulit, seniorem inquiens et regem erecto corpore osculaturum non debere suscipere quandoque scito. Quod intuens rex cunctique qui adherant abhinc deceptionis fraudisque adversus regem Heribertum expertem crediderunt. Videns quoque regem contra se placatum, nihilominus rogabat adtentius ut ad se veniens negotium deliberaturus quod dudum poposcerat; statim vero rex promisit se quo vellet iturum. Designato igitur die venit rex ubi Heribertus rogaverat, tenuem etiam ducens exercitum amicitiae gratia. Qui nimium pompose die primo ab eo susceptus, in secundo autem quasi ex iussu regis precepit isdem Heribertus ut universi qui cum rege venerant ad propria redirent, veluti ipse cum suis obsequio regis sufficeret. Illi quoque audito Heriberto recesserunt ignorantes quod regem in vinculis reliquissent: tenuit enim Heribertus vinctum predictum regem usque in diem mortis suae. Genuerat preterea isdem rex filium nomine Ludoguicum, adhuc tamen puerum, qui, ut cognovit quod de patre factum fuerat, arripiens fugam Renum transiit ibique usque ad annos viriles deguit.
Interea totius regni primates elegerunt Ludowicum, filium videlicet predicti regis Caroli, ungentes eum super se regem hereditario iure regnaturum. Iam enim praedictus Heribertus morte crudeli obierat; nam, cum diutino excruciatus languore ad vitae exitum propinquaret atque a suis tam de salute animae quam de suae domus dispositione interrogaretur, omnino nihil aliud respondebat nisi hoc solummodo verbum: «Duodecim fuimus qui traditionem Caroli iurando consensimus». Hocque plurimum repetens expiravit. Preterea Ludowicus ex Gerberga, uxore quondam Gisleberti ducis, genuit filium nomine Lotharium; qui confirmatus in regno, ut erat agilis corpore et validus sensuque integer, temptavit redintegrare regnum ut olim fuerat. Nam partem ipsius regni superiorem, quae etiam Lotharii regnum cognominatur, Otto rex Saxonum, immo imperator Romanorum, ad suum, id est Saxonum, inclinaverat regnum. Ipsum denique Ottonem, scilicet secundum, filium primi ac maximi videlicet Ottonis, conatus est quondam capere positum in palatio Aquisgranis. Sed quoniam eidem Ottoni clam prenuntiatum a quibusdam est, noctuque cum uxore vix fuge presidium petens obtinuit. Tunc denique Otto, congregato exercitu sexaginta milia et eo amplius militum, Franciam ingressus venit usque Parisius, ibique triduo commoratus, cepit redire in Saxoniam; rursus quoque Lotharius, ex omni Frantia atque Burgundia militari manu in unum coacta, persecutus est Ottonis exercitum usque in fluvium Mosam, multosque ex ipsis fugientibus in eodem flumine contigit interire. Dehinc vero uterque cessavit, Lothario minus explente quod cupiit. Hic denique genuit filium nomine Ludowicum, quem iam adultum iuvenem, ut post se regnaret, regem constituít; cui etiam adduxit ab Aquitaniis partibus uxorem. Quae cernens videlicet Iuvenem patre minus fore industrium, ut erat ingenio callida, elegit agere divortium, monuitque illum ficte ut simul de qua advenerat redirent provintiam, scilicet iure hereditario sibi subdituram. Ille quoque, non intelligens mulieris astutiam, ut monitus fuerat ire paravit; ad quam dum venissent, relinquens eum mulier suis adhesit. Cumque patri nuntiatum fuisset, prosequens filium ad se reduxit; qui simul deinceps degentes, post aliquot annos absque ulla liberorum ope uterque obiit. In his igitur duobus regale seu imperiale illorum genus regnandi finem accepit.
Rodolfo il Glabro, Storie, I, 5, 7.
Traduzione in italiano
(B) […] Preterea tempore constituto, Galliarum principes jurati Silvanecti collecti sunt. Quibus in curia residentibus, duce annuente, metropolitanus sic locutus est.
«Divae memoriae Ludovico sine liberis orbi subtracto, querendum multa deliberatione fuit qui ejus vices in regno suppleret, ne res publica absque gubernatore neglecta labefactaretur. Unde et huiusmodi negotium nuper diferri utile duximus, ut unusquisque quod singularis a Deo datum haberet hic coram consulens post effunderet, ut, collectis singulorum sententiis, summa totius consilii ex multitudinis massa deformaretur.
«Reductis ergo jani nune nobis in unum, multa prudentia, multa fide videndum est ne aut odium rationem dissipet, aut amor veritatem enervet. Non ignoramus Karolum fautores suos habere, qui eum dignum regno ex parentum collatione contendant. Sed si de hoc agitur, nec regnum jure hereditario adquiritur, nec in regnum promovendus est, nisi quem non solum corporis nobilitas, sed et animi sapientia illustrat, fides munit, magnanimitas firmat.
«Legimus in annalibus clarissimi generis imperatoribus ignavia ab dignitate praecipitatis, alios modo pares, modo impares successisse. Sed quid dignum Karolo conferri potest, quem fides non regit, torpor enervat, postremo qui tanta capitis imminutione hebuit ut externo regi servire non horruerit et uxorem de militari ordine sibi imparem duxerit? Quomodo ergo magnus dux patietur de suis militibus feminam sumptam reginam fieri sibique dominari? Quomodo capiti suo praeponet, cujus pares et etiam majores sibi genua flectunt, pedibusque manus supponunt?
«Considerate rem diligenter, et Karolum sua magis culpa praecipitatum quam aliena videte. Rei publicae beatitudinem magis quam calamitatem optate: si eam infelicem fieri vultis, Karolum promovete; si fortunatam, egregium ducem Hugonem in regnum coronate. Ne ergo Karoli amor quemque illiciat, nec odium ducis ab utilitate communi quemlibet amoveat. Nam si bonum vituperetis, quomodo malum laudabitis? Si malum laudetis, quomodo bonum contempnetis? Sed talibus quid interminatur ipsa Divinitas? Vae inquit, qui dicitis malum bonum, bonum malum, Ponentes lucem tenebras, et tenebras lucem.
«Promovete igitur vobis ducem, actu, nobilitate, copiis clarissimum, quem non solum rei publicae, sed et privatarum rerum tutorem invenietis. Ipsa ejus benivolentia favente, eum pro patre habebitis. Quis enim ad eum confugit, et patrocinium non invenit? Quis suorum auxiliis destitutus, per eum suis non restitutus fuit?».
Hac sententia promulgata et ab omnibus laudata, dux omnium consensu in regnum promovetur et, per metropolitanum aliosque episcopos Noviomi coronatus, Gallis, Brittannis, Danis, Aquitanis, Gothis, Hispanis, Wasconibus rex, kal. jun. praerogatur. Stipatus itaque regnorum principibus more regio decreta fecit legesque condidit, felici successu omnia ordinans atque distribuens; et ut beatitudini suae responderet, multo successu rerum secundarum levatus, ad multam pietatem intendit.
Utque post sui discessum a vita heredem certum in regno relinqueret, sese consultum cum principibus contulit; et, collato cum eis consilio, Remorum metropolitanum Aurelianis de promotione filii sui Rotberti in regnum prius per legatos, post per sese convenit. Cui cum metropolitanus non recte posse creari, duos reges in eodem anno responderet, ille mox epistolam a duce citerioris Hispaniae Borrello missam protulit, quae ducem petentem suffragia contra barbaros indicabat. Jam etiam Hispaniae partem hostibus pene expugnatam asserebat, nisi intra menses x copias a Gallis accipiat, barbaris totam in deditionem transituram. Petebat aque alterum regem creari, ut, si bellico tumultu duorum alter decideret, de principe non diffideret exercitus. Fieri quoque asserebat posse, rege interempto et patria desolata, primatum discordiam, pravorum contra bonos tirannidem et inde totius gentis captivitatem.
Metropolitanus sic posse fieri intelligens dictis regiis cessit. Et quia in nativitate Domini regnorum principes convenerant, ad celebrandum regiae coronationis honorem, in basilica Sanctae crucis ejus filium Rotbertum Francis laudantibus Francis accepta purpura sollempniter coronavit […].
Richerio, Storie, SRG, IV, 10-13.
Traduzione in italiano |
Ultimo
aggiornamento: 01/09/05
