Didattica

Fonti

Antologia delle fonti altomedievali

a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto

© 2000 – Stefano Gasparri per “Reti Medievali”

XII
Il regno di Francia
Verso la società feudale

7. La leggenda del Mille

(A) Rodolfo il Glabro, Storie, II, 13-14, 17.

(B) Rodolfo il Glabro, Storie, III, 13, 19.

(C) Rodolfo il Glabro, Storie, IV, 9-10.

Pochi temi della storia del medio evo sono famosi come i «terrori dell’anno mille», resi celebri dalla storiografia romantica, dalle pagine di Jules Michelet e da quelle, in Italia, di Giosuè Carducci. Ora scambiato per oggettiva realtà di fatto, ora completamente svalutato come risultato di una pura mentalità visionaria, il motivo della fine del mondo al compimento del millennio «mille e non più mille» ha riacquistato un ruolo nell’ambito degli studi medievali in quanto espressione ad un tempo della psicologia collettiva e della cultura monastica allora trionfante, quella di Cluny. Se vista nella prospettiva da noi delineata in questo capitolo, tutta la vicenda del Mille, così come appare dalle pagine del suo più noto interprete, il monaco borgogone Rodolfo il Glabro che terminò proprio a Cluny, verso il 1048, i suoi cinque libri di Storie si inquadra bene in una volontà che è ugualmente di riforma politica e di purificazione religiosa, e che trova la sua espressione più clamorosa nel movimento delle paci di Dio.

(A) Septimo igitur de supradicto millesimo anno Vesevus mons, qui et Vulcani olla dicitur, solito multipliciore hyatu evomens igne permixtam sulphureo grandium saxorum multitudinem, qui usque in tercium rotabantur miliarium, sicque suo alatu putido circa se inhabitabilem cepit facere provintiam. Sed neque hoc puto silentio preterire, cur istud in sola Africana contingat fieri regione. Primum denique ob telluris vacuitatem, ex nimio solis ardore, et, quoniam illuc incombit devexum ab oriente Oceanum mare, inmensos undarum erigendo in sese recolligit vertices, quíbus videlicet percusus reconditur aer telluris in gremio, deinde vero cum igniflua vaporatione quo valet eructuat ad supera. Siquidem aer, sicut ex ordinali constitutione penetrat supera, sic ex eiusdem ambigua natura, humoris scílicet a<t>que caloris, sepius agitatus exprimit in aridis ignem aut in humidis glatiem. Contigit interea pene universas Italiae et Galliae civitates ignium incendiis devastari ipsamque urbem Romam ex parte maxima igne cremari. Quod dum fieret, Beati Petri ecclesiae tigna isdem ignis arripuit, cepitque sub aereo tabulatu consumendo lambere ligna. Quod cernens universa hominum multitudo quae aderat, nullam omnino conpescendae cladis artem repperiens, conversi unanimes, voce clamantes terribili, ad ipsius apostolorum principis cucurrere confessionem, diu inprecantes, si non pervigil propriae foret ad presens defensor ecclesiae, multos in orbe terrarum a suae fidei professione decidere. Statim vero vorax flamma abietinas deserens trabes disparuit.

Per iddem tempus obierunt in Italia et in Galliís qui precipui erant pontifices et duces necnon et comites. Primitus quoque papa Iohannes, deinde Hugo marchionum optimus post haec vero per Italiam quique nobilíores, in Galliis namque Odo et Heribertus, quorum prior Turonorum Carnotique, sequens vero Meldorum ac Trecorum comes extitit. Tunc temporis etiam dux Rotomagnorum Ricardus obiit, qui Monasterium edificaverat nimium locuplex in loco qui dicitur Fiscampus, in quo etiam sepultus quiescit. Willelmus quoque Pictavorum dux sub eodem tempore vitam finivit. Pontifices item in Galliis quinque religiosiores a seculo excesserunt: Manasses videlicet, vir sanctitate plenus, Trecorum episcopus, et Gislebertus Parisiorum necnon et Ieboinus Catalonorum cum aliis pluribus. Inter quos etiam bonae memoriae sanctus videlicet Maiolus apud Silviniacum cenobium vitae presentis est terminum consecutus; cuius scilicet vitae honestatem preciosus etiam commendat transitus. Nam ad illius famam sanctitatis confluxere ex universo Romano orbe viri et mulieres utrorumque ordinum plurimi, exinde referentes diversarum infirmitatum gratiam sanitatis. Deseviebat eodem tempore clades pessima in hominibus, ignis scilicet occultus, qui quodcumque membrorum arripuisset exurendo truncabat a corpore; plerosque etiam in spatio unius noctis huius ignis consumsit exustio. Sed cum in plurimis sanctorum memoriis huius tremendae pestis sint inventa remedia, maximus tamen concursus factus est ad trium sanctorum confessorum ecclesias, Martini scilicet Turonorum atque Odolrici Baioariorum, necnon et istíus venerabilis patris Maioli; optataeque salutis inventa sunt beneficia.

Eodem autem tempore facta est fames prevalida quinquennio in universo Romano orbe, siquidem ut nulla audiretur non inobs regio et indigens pane; multique exausti inedia de populo perierunt. Tune etiam per plura loca terrarum non solum inmundorum animalium et reptilium, verum etiam virorum ac mulierum infantumque carnes conpulit fames horrida sumere in cibum, nulla vel parentum obstante necessitudine. Nam eo usque devenerat huius sevitia famis, ut iam adulti filii consumerent matres, ipseque in parvulos, remota pietate materna, iddem excercerent.

Rodolfo il Glabro, Storie, II, 13-14, 17.

Traduzione in italiano

(B) Igitur infra supradictum millesimum tercio iam fere imminente anno contigit in universo pene terrarum orbe, precipue tamen in Italia et in Galliis, innovari ecclesiarum basilicas; licet pleraeque decenter locatae minime indiguissent, emulabatur tamen quaeque gens Christicolarum adversus alteram decentiore frui. Erat enim instar ac si mundus ipse, excutiendo semet, reiecta vetustate, passim candidam ecclesiarum vestem indueret. Tunc deinque episcopalium sedium ecclesias pene universas seu minora villarum oratoria in meliora quinque permutavere fideles.

Candidato igitur, ut diximus, innovatis ecclesiarum basilicis universo mundo, subsequenti tempore, id est anno octavo infra predictum millesimum humanitati salvatoris annum, revelata sunt diversorum argumentorum indiciis quorsum diu latuerant plurimomrum sanctorum pignora. Nam veluti quoddam resurrectionis decoramen prestolantes Dei nutu fidelium obtutibus patuere, quorum etiam mentibus plurimum intulere solamen.

Rodolfo il Glabro, Storie, III, 13, 19.

Traduzione in italiano

(C) Imminente igitur anno incarnati Christi millesimo tricesimo tercio, qui est a passione eiusdem salvatoris millesimus, obiere viri in orbe Romano famosissimi sacreque religionis signiferi: Benedictus videlicet, papa universalis; ac rex Francorum, ut iam diximus, Rotbertus; Fulbertus quoque Carnoti presulum incomparabilis, vir sapientissimus; necnon prenominatus pater monachorum fundatorque cenobiorum eximius Willelmus, […].

Sequenti itaque tempore cepit in universo orbe terrarum fames convalescere ac interitus pene universi humani generis imminere. Nam temperies aeris sic intempestiva effecta est ut nullius sationis proveniret tempus congruum nec messioni precipue ob inundantiam aquarum foret oportunum. Videbantur enim inter se pugnam ipsa elementa discordie agere, cum procul dubio vindictam exercerent humane insolentie; assiduis enim imbribus ita compluta erat universa tellus, ut in spacio trium annorum nulli repperirentur sulci utiles seminibus. Tempore quoque messis herbe agrestes atque infelix lolium totam operuerant superficiem agrorum. Modius quoque sementis, ubi maius proficiebat, reddebat in messe sextarium, ipseque sextarius vix referebat pugillum. Ceperat enim primitus hec sterilitas ultionis in partibus orientis; depopulando Greciam devenit in Italiam, dehinc infusa per Gallias transiit ad universos Anglorum populos. Tunc vero constricta tota gens indigentia victus, maiores ac mediocres fame pallebant cum pauperibus; cessit enim raptus potentum universali inopie. Si quid ergo victus venundatus repperiebatur, arbitrio vendentis pro libitu erat excedere seu accipere precium. Nam in plerisque locis fuit modii precium sexaginta solidorum, alias quoque sextarius solidorum quindecim. Interea post esum bestiarum et volucrum, urgente fame acerrima, ceperunt homines preripere in cibum morticina queque ac dictu horrenda. Quidam vero fecere confugium evadende mortis ad radices silvarum herbasque fluviorum, sed nequicquam; non ergo aufugium ire ultionis Dei nisi ad semetipsum. Horret denique referre que tunc generi humano corruptiones acciderunt. Heu proh dolor! quod olim raro audiri contigerit, tunc rabida inedies compulit vorari ab hominibus humanas carnes.

Arripiebantur autem viantes a se prevalentibus menbratimque dividebantur igneque decocti vorabantur. Multi quoque de loco ad locum famem fugiendo pergentes hospiciis recepti noctuque iugulati, quibus suscepti sunt in cibum fuerunt. Plerique vero, pomo ostenso vel ovo pueris, ad remota circum. ventos trucidatosque devoraverunt. […]

Rodolfo il Glabro, Storie, IV, 9-10.

Traduzione in italiano