Logo di Reti Medievali: ritorno alla home page 

Didattica

spaceleftMappaCalendarioDidatticaE-BookMemoriaOpen ArchiveRepertorioRivistaspaceright

Didattica > Fonti > Pisa e il Mediterraneo > Indice > Parte VIII

Fonti

Pisa e il Mediterraneo

Antologia di fonti scritte, dal secolo IV alla metà del secolo XII
scelte da Michele Campopiano e Catia Renzi Rizzo

© 2005 - Michele Campopiano e Catia Renzi Rizzo per “Reti Medievali”


VIII
Pisa e il commercio mediterraneo (XI-XII secolo)

(A) I Brevi dei consoli del Comune di Pisa degli anni 1162 e 1164. Studio introduttivo, testi e note con un'Appendice di documenti, a cura di O. Banti, Roma 1997 (Fonti per la Storia d'Italia. Antiquitates, 7), pp. 107-108.
(B) G. Rossetti, Pisa e l'impero tra XI e XII secolo. Per una nuova edizione del diploma di Enrico IV ai Pisani, in Nobiltà e chiesa nel Medioevo e altri saggi. Scritti in onore di G. G. Tellenbach, a cura di C.Violante, Roma 1993, pp.159-182, pp. 165 e167.
(C) Donizo Presbyter, Vita Mathildis, celeberrimae principis Italiae, a cura di L. Simeoni, Bologna 1940 (Rerum Italicarum Scriptores, V/2), vv. 1370-1372, p. 53.
(D) Documenti sulle relazioni delle città toscane coll'Oriente Cristiano e coi Turchi fino all'anno MDXXXI, raccolti e annotati da G. Müller, Firenze 1879, ristampa anastatica Roma 1966, p. 53.

La presenza pisana nel Mediterraneo nell'XI e nel XII secolo non fu legata soltanto alle fortunate spedizioni militari, in quanto i Pisani ebbero anche modo di consolidare ed ampliare una forte presenza commerciale nelle acque del Mare nostrum. Quanto le attività commerciali e marittime fossero di vitale importanze per la città toscana è confermato dal diploma di Enrico IV ai Pisani del 1081: l'imperatore si impegna ad osservare le consuetudines quas habent de mari, a non riscuotere alcun ripatico da Roma a Pavia, a non ostacolare coloro i quali si recano a Pisa per commercio ecc. (B). Indubbiamente i Pisani si fecero forti dei loro successi politici e militari per consolidare o creare sbocchi commerciali e cercarono a tal fine di ottenere privilegi ed esenzioni. Abbiamo già accennato all'esenzione dal teloneo ottenuta con la spedizione di al-Mahdīya (7/B); Mariano di Lacon, giudice di Logudoro, concesse ai Pisani lo stesso privilegio (1080-1085) (A). La Corsica e la Sardegna furono indubbiamente al centro degli interessi economici di Pisa, che svolse un'attività di mediazione commerciale in aree di scarso sviluppo economico (quali le due grandi isole tirreniche), ma seppe anche inserirsi nei circuiti economici del mondo musulmano e bizantino, come dimostra il crisobullo concesso da Alessio I nel 1111 (D). La città divenne quindi essa stessa un polo di attrazione per i mercanti orientali. La voce sdegnata di Donizone, che lamenta il fatto che Beatrice, madre di Matilde di Canossa, sia stata sepolta in una città insozzata da “Turchi, Libici e Parti”, lascia intuire una realtà di fecondi scambi economici tra le due rive del Mediterraneo (C).


(A) In nomine Domini. Amen. Ego iudice Mariano de Lacon faço istam carta ad onore de omnes homines de Pisas pro xu toloneu ci mi pecterunt, e ego donolislu, pro ca lis so ego amicu caru e itsos a mimi: Ci nullu imperatore, ci lu aet potestare istum locu de Nonne, apat comiatu de levarelis toloneum; in placitu, de non occidere Pisanu ingratis; e ccausa ipsoro, ci lis aem levare ingratis, de faccerlis iustitia inperatore ci'nce aet exere in istu locu. E ccando mi pettterum su toloneu, ligatorios ci mi mandarun homines ammicos meos de Pisas. Fuit: Falceri e Açulinu, e Manfridi; ed ego fecindelis carta pro honore de xu pisccopum Gelardu e de Ocu biscomte e de omnes consolos de Pisa; e ffecila pro honore de omnes ammicos meos de Pisas: Guidu de Vabilonia e lLeo su frate, Repaldinu e Gelardu e Iannellu e Valduinu e Bernardu de Coniço, Francardu ed Odimundum e Brunu e rRannuçu e Vernardu de Garulictu e tTornulu, pro ca siant in onore mea ed in aiutorium de xu locum meu. Custu placitu lis feci per sacramentu ego e domnicellu Petru de Serra e Gostantine de Aççem e Vosoveccesu e Dorgotori de Ussam e nNiscoli su frate e nNiscoli de Çori e Mariane de Ussam.

I Brevi dei consoli del Comune di Pisa degli anni 1162 e 1164. Studio introduttivo, testi e note con un'Appendice di documenti, a cura di O. Banti, Roma 1997 (Fonti per la Storia d'Italia. Antiquitates, 7), pp. 107-108.


(B) Nec hominibus preparatis ad navigandum iter prohibemus, nisi studiose hoc fecerint propter querimoniam de hec factam. Et si culpaverimus aliquem eorum quod ob hoc se preparet, ut iustitiam possit evitare, permittemus eum sacramento suo se defendere. Et si aliquis eorum in itinere fuerint, mulierem eius in distritionem non mittemus. Et de tenimento quod aliquis tenuerint propter beneficium, quod a nobis tenuerint, eum non disvestiemus nisi per legem. Et consuetudines quas habent de mari sic eis obsevabimus sicut illorum est consuetudo, et illum super quem reclamatio venerit de terra, si guarentem habere potuerit vel possessionem per legem iurare voluerit, per pugnam fatigari non sinemus (…).

In Roma et ab ipsa Roma usque Papiam nullum ripaticum dabunt in eis mercatis et locis ubi ipsi soliti sunt ire et suos aut se iam ad mercandum ivisse possunt ratione probare, et illi negotiatores qui ad Pisam ire voluerint non proibebuntur. Iniunximus etiam ut si aliqua navis fuerit refracta a Caieta usque ad Luni nullus audeat depredari neque invadere bona ipsorum Pisanorum.

A fauce Arni usque ad Ripaltam eos euntes et revertentes per Arnum predari aut assaltum facere non permittemus, nisi fortasse per meritum. Aldium quod est in ripa Arni ex utraque parte a mari usque ad Orticariam non sinemus impediri ultra. Muros anticos civitatis, et ab antiquis muris usque ad Arnum ad communem utilitatem liberabimus. Nec domum in predictis terminis elevari usque ad triginta sex brachia interdici permittemus.

G. Rossetti, Pisa e l'impero tra XI e XII secolo. Per una nuova edizione del diploma di Enrico IV ai Pisani, in Nobiltà e chiesa nel Medioevo e altri saggi. Scritti in onore di G. G. Tellenbach, a cura di C.Violante, Roma 1993, pp.159-182, pp. 165 e167.


(C) Qui pergit Pisas, videt illic monstra marina;/ Haec urbs paganis, Turclis, Libicis quoque Parthis/ Sordida, Chaldei sua lustrant litora tetri/.

Donizo Presbyter, Vita Mathildis, celeberrimae principis Italiae, a cura di L. Simeoni, Bologna 1940 (Rerum Italicarum Scriptores, V/2), vv. 1370-1372, p. 53.


(D) Commercium de auro et argento quod afferetur a vobis non dabitis ullo modo. De mercibus quas afferetis de terra vestra et de alienis terris non subiacentibus servituti imperii nostri, dabitis gratia commertii de vigintiquinque unum et nihil amplius. Scala dabitur vobis in qua debeant naves vestrae applicare et honera eorum deponi et locus negotiandi aptus et conveniens cum habitaculis, ut reponatis merces vestras et habibetis. Similiter et in magna sanctissima Dei ecclesia Sancta Sophya dabitur vobis locus standi a sanctissimo patriarca. Et in yppodromio dabitur vobis locus, ubi debeatis sedere in die yppodromii. Si depredata fuerit navis vestra in terra imperii nostri et perditae fuerint res vestrae, ablatae ab aliquibus qui sub potentia imperii nostri sunt, faciet vobis clementia imperii nostri iusticiam et emendationem convenienti tempore, postquam probatum fuerit. Navis vestra, si fracta fuerit infra potentiam imperii nostri, res vestras quas vos liberatis et extrahitis, salvas habebitis sine dubio et illas autem quas Romei extrahent adiuvantes habebitis dantes eis mercedem secundum loci consuetudinem, nisi forte inter vos et eos aliquid aliud sponte pactum fuerit. Merces vestras quas afferetis de terra vestra vel de alienis terris non subiacentibus imperio nostro, postquam ad imperium nostrum vos veneritis, sive Costantinopolim, sive in insulas imperii nostri, habebitis licentiam extrahendi et vendendi in loco in quo applicueritis et tam ibi quam alibi infra continentiam potentiae nostrae, quibuscumque volueritis, nullo alio vel modo vobis contra voluntatem vestram precipiente in vendictione et commutatione, exceptis inimicis imperii nostri: et dabitis et in his commercium, sicut superius dictum est. Alias autem merces quae de Romania sunt vendetis sictu Romei et dabitis sicut Romei. Litterae imperii nostri mittentur ad terras eius in quibus applicabitis, ut duces in eis existentes cognoscant, quam imperio nostro debetis fidem puram et servitutem vestram et quae ab imperio nostro vobis constituta sunt et quae imperio nostro a vobis, quatenus non trasgrediantur quae ab imperio nostro pacta sunt duces et reliqui qui sub potestate imperii nostri sunt. Et si acciderit aliquid iniustum fieri, vindicabatur ab iis fietque emendatio iusta, ut et ab imperio nostro.

In omnibus terris potentiae nostrae et insulis in quibus applicatis iidem vobis loci serventur et eadem emendatio fiat. Si ab aliquo Veneticorum aut ab aliquo homine subiacente imperio nostro passus fuerit Pisanus quispiam atrox dedecus vel turpem iniuriam aut de rebus suis damnum, faciet imperium nostrum emendationem, postquam probatum fuerit, si nostre serenitati relatum fuerit infra tempus legale et conveniens, in omni continentia sua. Naves vestrae et homines vestri volentes redire Pisas non prohibebuntur. Neque imperium nostrum, neque desideratissimus filius eius, imperator porphyrogenitus, neque aliquis precepto nostri per quempiam modum iniusticiae faciet quicquam in rebus vestris vel hominibus; si vero ob aliquas causas interdum factum fuerit, per conveniens tempus emendabitur. Si aliquis vestrum reclamationem fecerit, non repelletur, si notum imperio nostro factum fuerit, set recipietur reclamatio eius et secundum legem iudicabitur et vindicabitur post probationem veritatis, si apparuerit iniusticiam passus.

Qui pro servicio Dei Hierosolymam tendunt cum vestris hominibus causa militandi contra paganos, in itinere vel in reversione impedimentum aliquod non substinebunt, neque pertubabuntur ipsi vel naves aut stipendia aut bellica instrumenta quae deferunt, securitatem facientes iis qui eos recipiunt in naves vestras vestris hominibus per certificationem sacramenti, quatenus nec inimicum imperii nostri et Romaniae adiuvent, nec ibi contra contra imperium nostrum efficiantur.

Documenti sulle relazioni delle città toscane coll'Oriente Cristiano e coi Turchi fino all'anno MDXXXI, raccolti e annotati da G. Müller, Firenze 1879, ristampa anastatica Roma 1966, p. 53.

© 2000
Reti Medievali
Torna suUltimo aggiornamento: 10/06/05