Fonti
Antologia delle fonti altomedievali
a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto
© 2000 – Stefano Gasparri per “Reti Medievali”
5. Il monachesimo in Occidente (A) Sulpicio Severo, Vita
di Martino, FV, 9-10, 13. (B) Benedetto da Norcia,
Regola, FV, 48. (C) Gregorio di Tours, Storia
dei Franchi, FV, VIII, 15.
Nato in Oriente, il monachesimo fu presto conosciuto ed imitato in
Occidente grazie ai soggiorni occidentali di estimatori della vita monastica
come Atanasio e Gerolamo. Per qualche tempo in Occidente questa conoscenza
si risolse solo in un rafforzamento ed in un incremento delle preesistenti
comunità ascetiche perché mancavano i presupposti per
uno sviluppo monastico di più notevoli dimensioni. Un impulso
notevole al monachesimo fu però impresso in Gallia ad opera di
Martino – prima e dopo la sua nomina a vescovo di Tours (circa 371)
– e nel nord Africa ad opera di Agostino – specialmente dopo la nomina
a vescovo di Ippona (395/96) – con esperimenti dalle caratteristiche
assai diverse. La sperimentazione agostiniana – interessante perchè
coinvolgeva il clero – assunse infatti la forma di una vita comune,
intorno al proprio vescovo, di chierici destinati alle cure pastorali,
mentre il monachesimo di Martino conservò una impronta eremitica
anche quando Martino fu chiamato alla cattedra vescovile di Tours. Un
tratto peculiare del monachesimo martiniano – come appare dalla Vita
Martini (A) del contemporaneo
Sulpicio Severo – fu l’aggressivo impegno missionario connesso alla
fisionomia ancora largamente pagana delle campagne galliche del IV secolo:
un impegno che il monachesimo occidentale avrebbe poi incrementato per
gli stretti contatti con le popolazioni germaniche. Nel V secolo le
grandi invasioni costituirono un ulteriore incentivo a ritirarsi dal
mondo, in comunità che dal punto di vista organizzativo assumevano
progressivamente una spiccata autonomia rispetto ai modelli orientali,
mentre si producevano regole che rielaboravano le esperienze precedenti
in creazioni del tutto originali. Esemplare tra tutte la regola di Benedetto
da Norcia (B) degli inizi
del VI secolo, caratterizzata da armonia tra attività spirituale,
lavoro manuale e lavoro intellettivo, e improntata a direttive chiare,
che garantivano il funzionamento ordinato di comunità autosufficienti.
Infine, come esito particolare del monachesimo occidentale, va segnalato
il caso dell’Irlanda cristiana, dove gli organismi ecclesiali si costituirono
su base monastica. Infine riportiamo un brano di Gregorio di Tours che
narra di un episodio della seconda metà del VI secolo che vede
coivolto un monaco stilita (unico episodio conosciuto per l’Occidente)
(C). Questa vicenda è
interessante perchè ci dimostra come gli ecclesiastici fossero
duramente impegnati – circa due secoli dopo S. Martino – nella lotta
contro il paganesimo. Il monaco aveva infatti scelto di vivere sopra
una colonna situata nei pressi di un tempio dedicato a Diana per convincere
col suo esempio gli abitanti della zona a convertirsi al cristianesimo.
Essa rappresenta inoltre un’importante testimonianza di come le
autorità ecclesiastiche cercassero di controllare le forme di
culto: un vescovo, dopo che il tempio pagano era stato distrutto, fece
abbattere la colonna – diventata nel frattempo meta di pellegrinaggi
– ed entrare in una comunità monastica lo stilita.
(A) Sub idem fere tempus, ad
episcopatum Turonicae ecclesiae petebatur; sed cum erui monasterio suo
non facile posset, Rusticius quidam, unus e civibus, uxoris languore
simulato ad genua illius provolutus, ut egrederetur obtinuit. Ita, dispositis
iam in itinere civium turbis, sub quadam custodia ad civitatem usque
deducitur. Mirum in modum incredibilis multitudo non solum ex illo oppido,
sed etiam ex vicinis urbibus ad suffragia ferenda convenerat. […]
Iam vero, sumpto episcopatu qualem se quantumque praestiterit, non est
nostrae facultatis evolvere. Idem enim constantissime perseverabat qui
prius fuerat. Eadem in corde eius humilitas, eadem in vestitu eius vilitas
erat; atque ita, plenus auctoritatis et gratiae, inplebat episcopi dignitatem,
ut non tamen propositum monachi virtutemque desereret. Aliquandiu ergo
adaerenti ad ecclesiam cellula usus est; dein, cum inquietudinem se
frequentantium ferre non posset, duobus fere extra civitatem milibus
monasterium sibi statuit.
Item, cum in vico quodam templum antiquissimum diruisset et arborem
pinum, quae fano erat proxima, esset adgressus excidere, tum vero antistes
loci illius ceteraque gentilium turba coepit obsistere. Et cum idem,
illi, dum templus evertitur, imperante Domino quievissent, succidi arborem
non patiebantur. Ille eos sedulo commonere nihil esse religionis in
stipite; Deum potius, cui serviret ipse, sequerentur; arborem illam
excidi oportere, quia esset daemoni dedicata. Tum unus ex illis, qui
erat audacior ceteris: “Si habes”, inquit, “aliquam
de Deo tuo, quem dicis te colere, fiduciam, nosmetipsi succidemus hanc
arborem, tu ruentem excipe; et si tecum est tuus, ut dicis, Dominus,
evades”. Tum ille, intrepide confisus in Domino, facturum se pollicetur.
Hic vero, ad istius modi condicionem omnis illa gentilium turba consensit,
facilemque arboris suae habuere iacturam, si inimicum sacrorum suorum
casu illius obruissent. Itaque, cum unam in partem pinus illa esset
adclinis, ut non esset dubium quam in partem succisa corrueret, eo loci
vinctus statuitur pro arbitrio rusticorum, quo arborem esse casuram
nemo dubitabat. Succidere igitur ipsi suam pinum cum ingenti gaudio
laetitiaque coeperunt. Aderat eminus turba mirantium. Iamque paulatim
nutare pinus et ruinam suam casura minitari. Pallebant eminus, monachi
et periculo iam propiore conterriti spem omnem fidemque perdiderant,
solam Martini mortem expectantes. At ille confisus in Domino, intrepidus
opperiens, cum iam fragorem sui pinus concidens edidisset, iam cadenti,
iam super se ruenti, elevata obviam manu, signum salutis opponit. Tum
vero – velut turbinis modo retro actam putares –, diversam in partem
ruit, adeo ut rusticos; qui tuto in loco steterant, paene prostraverit.
Tum vero, in caelum clamore sublato, gentiles stupere miraculo, monachi
fiere prae gaudio, Christi nomen in commune ab omnibus praedicari; satisque
constitit eo die salutem illi venisse regioni. Nam nemo fere ex inmani
illa multitudine gentilium fuit, qui non impositione manus desiderata
Dominum Iesum, relicto impietatis errore, crediderit. Et vere ante Martinum
pauci admodum, immo paene nulli in illis regionibus Christi nomen receperant.
Quod adeo virtutibus illius exemploque convaluit, ut iam ibi nullus
locus sit qui non aut ecclesiis frequentissimis aut monasteriis sit
repletus. Nam ubi fana destruxerat, statim ibi aut ecclesias aut monasteria
construebat.
Sulpicio Severo, Vita di Martino, FV, 9-10, 13.
Traduzione in italiano (B) Otiositas inimica est animae,
et ideo certis temporibus occupari debent fratres in labore manuum,
certis iterum horis in lectione divina. Ideoque hac dispositione credimus
utraque tempore ordinari, id est ut a Pascha usque kalendas octobres,
a mane exeuntes a prima usque hora pene quarta laborent quod necessarium
fuerit. Ab hora autem quarta usque hora qua sexta agent lectioni vacent.
Post sexta autem surgentes a mensa pausent in lecta sua cum omni silentio
aut forte qui voluerit logore sibi, sic legat ut alium non inquietet.
Et agatur nona temperius mediante octava hora et iterum quod faciendum
est operentur usque ad vesperam. Si autem necessitas loci aut paupertas
exegerit ut ad fruges recollegendas per se occupentur, non contristentur,
quia tunc vere monachi sunt si labore manuum suarum vivunt, sicut et
patres nostri et apostoli. Omnia tamen mensurate fiant propter pusillanimes.
A kalendas autem octobres usque caput quadragesimae usque in hora secunda
piena lectioni vacent. Hora secunda agatur tertia et usque nona omnes
in opus suum laborent quod eis iniungitur. Facto autem primo signo nonae
horae deiungant ab opera sua singuli et sint parati dum secundum signum
pulsaverit. Post refectionem autem vacent lectionibus suis aut psalmis.
In quadragesimae vero diebus a mane usque tertia piena vacent lectionibus
suis et usque decima hora piena operentur quod eis iniungitur. In quibus
diebus quadragesimae accipiant omnes singulos codices de bibliotheca,
quos per ordinem ex integro legant; qui codices in caput quadragesimae
dandi sunt.
Benedetto da Norcia, Regola, FV, 48. Traduzione in italiano (C) Deinde territorium Trevericae
urbis expetii, et in quo nunc estis monte habitaculum quod cernitis
proprio labore construxi. Repperi tamen hic Dianae simulacrum, quod
populus hic incredulus quasi deum adorabat. Colomnam etiam statui, in
qua cum grandi cruciatu sine ullo pedum perstabam tegmine. Itaque cum
hiemis tempus solite advenisset, ita rigore glaciali urebar, ut ungues
pedum meorum saepius vis rigoris excuteret et in barbis meis aqua gelu
conexa candelarum more dependeret. Magnam enim hiemem regio illa persaepe
dicitur sustenere.
Sed cum nos sollicite interrogaremus, qui ei cybus aut potus esset,
vel qualiter simulacro montis illius subvertisset, ait: ”Potus
cybusque meus erat parumper panis et oleris ac modicum aquae. Verum
ubi ad me multitudo vicinarum villarum confluere coepit, praedicabam
iugiter, nihil esse Dianam, nihil simulacri nihilque quae eis videbatur
exercere cultura; indigna etiam esse ipsa, quae inter pocula luxuriasque
profluas cantica prolerebant; sed potius Deo omnipotenti, qui caelum
fecit ac terram, dignum sit sacrificium laudis inpendere. Orabam etiam
saepius, ut simulacrum Dominus dirutum dignaretur populum illum ab hoc
errore discutere. Flexit Domini misericordia mentem rusticam, ut inclinaret
aurem suam in verbo oris mei, ut scilicet, relictis idolis, Dominum
sequeretur. Tunc convocatis quibusdam ex eis, simulacrum hoc inmensum,
quod elidere propria virtute non poteram, cum eorum adiutorio possim
eruere; iam enim reliqua sigillorum, quae faciliora fuerant, ipse confringeram.
Convenientibus autem multis ad hanc Dianae statuam, missis funibus,
trahere coeperunt; sed nihil faber eorum proficere poterat. Tunc ego
ad basilicam propero, prostratusque solo, divinam misericordiam cum
lacrimis flagitabam, ut, quid id humana industria evertere non valebat,
virtus illud divina destrueret. Egressusque post orationem, ad operarius
veni, adprehensumque funem, ut primo ictu trahere coepimus, protenus
simulacrum ruit in terra, confractumque cum malleis ferreis in pulverem
redegi. […] advenientibus episcopis, qui me magis ad hoc cohortare
debuerant, ut coeptum opus sagaciter explicare deberem, dixerunt mihi:
“Non est aequa haec via quam sequeris, nec tu ignobilis Symeoni
Anthiochino, qui colomnae insedit, poteris conparare. Sed nec cruciatum
hoc te sustenere patitur loci positio. Discende potius et cum fratribus,
quos adgregasti tecum, inhabita”. Ad quorum verbo, quid sacerdotes
non obaudire adscribitur crimini, discendebam, fateor, et ambulabam
cum eisdem ac cybum pariter capiebam. Quadam vero die, provocans me
episcopus longius ad villam, emisit operarius cum scutis et malleis
ac securibus, et eliserunt colomnam, in qua stare solitus eram. In crastinum
autem veniens, inveni omnia dissipata. Flevi vehementer, sed erigere
nequivi quae distruxerant, ne dicerer contrarius iussionibus sacerdotum;
et ex hoc, sicut nunc habito, cum fratribus habitare contentus sum”.
Gregorio di Tours, Storia dei Franchi, FV, VIII,
15. Traduzione in italiano
|