Logo di Reti Medievali

Didattica

Fonti

Antologia delle fonti altomedievali

a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto

© 2000 – Stefano Gasparri per “Reti Medievali”


IX
L’età carolingia / 3
Società, istituzioni, economia

2. I benefici
(A) Eginardo, Lettere, EE 5, 34.
(B) Eginardo, Lettere, EE 5, 27.
(C) Eginardo, Lettere, EE 5, 24.
(D) Capitolare di Héristal, KK 1, c. 14 (779).

Intorno agli anni ’30 del IX secolo, la corrispondenza di Eginardo – il biografo di Carlo Magno che abbiamo già incontrato – ci offre uno spaccato interessante per entrare nella più antica storia, molto mal conosciuta, del benefìcium, cioè di quella concessione di terre (ma non solo di terre) effettuata dal proprietario a titolo temporaneo, dietro corresponsione di un servizio che, nell’epoca qui considerata, è ormai generalmente il servizio vassallatico. Una saldatura, quella tra vassallaggio e beneficio (più tardi si dirà feudo), che comunque è stata lenta e faticosa e non ha prodotto dappertutto risultati uniformi; ma nel cuore dei paesi franchi possiamo darla per effettuata una volta per tutte.

Nelle sue lettere Eginardo esprime le preoccupazioni di personaggi (talvolta anche di condizione piuttosto modesta) desiderosi di entrare al servizio dei grandi – in un caso (A) il senior è Ludovico il Germanico, in un altro (B)  l’imperatore Lotario – o preoccupati, come Frumoldo, figlio di un conte, di riuscire a conservare il beneficio anche in presenza di un cambiamento di signore (C). Nei due sensi infatti (sia in caso di morte del vassallo che del signore) l’ereditarietà del beneficio non era affatto un dato acquisito. Si trattava di un’arma importante nelle mani del ceto dominante, che era ancora in grado di controllare i benefici concessi, sia pure nei limiti stabiliti da una consuetudine che fin da età molto antica dovette andare in direzione di un’ereditarietà di fatto.

Continua, infine, l’uso – già attestato dal secolo precedente – di concedere per ordine del re terre in precaria sui beni della Chiesa, che vanno a costituire al tempo stesso dei benefici per i vassalli regi (D).


(A) Pro quodam amico et familiare meo, N., videlicet fidele vestro, pietati vestrae supplicare volo ut eum suscipere dignemini, et quando in vestras manus se commendaverit, aliquam consolationem ei faciatis de beneficiis, que hic in nostra vicinia absoluta et aperta esse noscuntur. Est enim homo nobilis et bone fidei, bene quoque doctus ad serviendum vestris usibus in qua, licumque negotio quod ei fuerit injunctum. Servivit enim avo et patri vestro fideliter et strenue; sic et vobis facete paratus est, si Deus illi vitam et sanitatem concedere voluerit. Nam adhuc valde infirmus est, et ideo non potest ad vestram pietatem venire; veniet, cum primum potuerit.

Eginardo, Lettere, EE 5, 34.

Traduzione in italiano


(B) Frumoldus, filius N. comitis, […] magis infirmitate quam senectute confectus – nam continuo ac gravi pedum dolore vexatur – habet beneficium non grande in Burgundia, in pago Genawense, ubi pater ejus comes fuit, et timet illud perdere, nisi vestra benignitas illi opituletur, eo quod propter infirmitatem, qua premitur, ad palatium venire non potest. Idcirco precatur ut, pro sua necessitate, domnum imperatorem rogare dignemini, ut permittat se habere beneficium, quod avus ejus illi concessit et pater habere permisit, quo usque viribus receptis ad ejus presentiam venerit ac se sollemni more commendaverit.

Eginardo, Lettere, EE 5, 27.

Traduzione in italiano


(C) Dilectissimis in Christo ratribus […] Egilolfo et Hunberto, aeteternam in domino salutem.

Scio vos non latere, quod bene memoriae Wolfgarius episcopus, me petente, beneficiavit homini nostro Gerberto […] mansos III et mancipia XII. Sed quia hoc diutius manere non potuit, nisi dum ille in corpore vixit, precor benignitatem vestram ut memoratum Gerbertum illud beneficium habere permittatis, sicut modo habuit, usque dum in hac sede episcopus fuerit ordinatus, et inter me et illum convenerit, quid de ipso beneficio lieti debeat in futurum.

Eginardo, Lettere, EE 5, 24.

Traduzione in italiano


(D) De rebus vero aecclesiarum que usque nunc per verbo domni regis homines seculares in beneficium habuerunt, ut in antea sic habeant, nisi per verbo domni regis ad ipsas ecclesias fuerint revocatas. Et si inde usque nunc ad partem aecclesiae decima et nona exivit, et nunc in antea faciat; et insuper ad illas aecclesias de 50 casatos solido uno reddat; de triginta medio solido de 20 tremisse uno; et qui usque nunc alium censum dedit, in antea sicut prius fecit ita faciat. Et unde usque nunc nullum censum exivit, et ipsa res aecclesiae sunt, censeantur, et ubi non sunt, scribantur. Et sit discretio inter precarias de verbo dominico factas, et inter eas quas episcopi et abbates et abbatisse eorum arbitrio vel dispositione faciunt, ut liceat eis quandoquidem eis placuerit, res quas beneficiaverint, ad partes ipsius aecclesiae recipere, facientes ut unusquisque homo ad casa Dei in honore Deo fideliter et firmiter deserviat.

Capitolare di Héristal, KK 1, c. 14 (779).

Traduzione in italiano

© 2000
Reti Medievali
Ultimo aggiornamento: 01/09/05