Didattica

Fonti

Antologia delle fonti altomedievali

a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto

VI
Le origini del potere temporale dei papi

2. Papi, imperatori ed esarchi

(A) Vita di Severino, Pontificale romano, I, pp. 328-329.

(B) Vita di Martino, Pontificale romano, I, pp. 336-338.

Formalmente la città e il ducato di Roma rimanevano sotto l’autorità della lontana Bisanzio. Spesso questo rapporto, invece di costituire una sorta di ombrello di protezione per Roma nei confronti delle minacce esterne, rappresentò un ulteriore motivo di debolezza, sia a causa delle azioni dei funzionari locali, avidi e spregiudicati, sia a causa dei ripetuti conflitti religiosi combattuti contro gli imperatori, tutti da ricollegare alle numerose variazioni successive assunte dall’eresia monofisita (monoergismo, monotelismo). Nel primo brano (A), lo stesso esercito romano (arruolato sul posto) si schiera con il cartulario Maurizio contro il papa (anno 640). Lo scopo vero dell’azione è quello di indurre il neoeletto Severino a sottoscrivere l’Ekthesis emanata da Eraclio due anni prima, che sosteneva come in Cristo, accanto alle due nature, vi fosse un’unica volontà. Ma nonostante le violenze, e il sequestro dello stesso tesoro pontificio, Severino non sottoscrisse l’editto imperiale.

Più intricata la storia di papa Martino (649-653) (B). Consacrato senza attendere l’autorizzazione dell’esarca o dell’imperatore, Martino fece condannare da un concilio il Typus, l’editto del nuovo imperatore Costante II che, per ristabilire l’ordine pubblico, aveva proibito ogni discussione sull’energia o sulla volontà di Cristo. Ciò provocò l’intervento dell’esarca Olimpio, che però – dopo un drammatico tentativo di uccidere il papa – rinunciò ad eseguire gli ordini imperiali e si ribellò, governando autonomamente l’Italia per due anni, infine, morto Olimpio combattendo in Sicilia contro gli Arabi (652), l’anno seguente l’esarca Teodoro Calliopa arrestò e deportò Martino in Oriente, dove il papa morì (655) dopo aver subito uno spettacolare processo.

(A) Severinus, natione Romanus, ex patre Abieno, sedit mens. II dies IIII. Huius temporibus devastatus est episcopius Lateranensis a Mauricio cartulario et Isacio patricio et exarcho Italiae, dum adhuc electus esser domnus Severinus. Sed antequam veniret Isacius patricius, Mauricius, dolo ductus adversus ecclesiam Dei, consilio inito cum quibusdam perversis hominibus, incitaverunt exercitum Romanum, dicentes quia “quid prodest quod tantae pecuniae congretatae sunt in episcopio Lateranense ab Honorio papa, et milex iste nihil subventum habent? Dum quando et rogas vestras quas domnus imperator vobis per vices mandavit, ibi sunt a suprascripto viro reconditas”. His auditis exarserunt omnes adversus ecclesiam Dei et venerunt omnes animo concitati omnes armati qui inventi sunt in civitate Romana, a puero usque ad senem in episcopio suprascripto Lateranensem, et non potuerun manu militare introire, quia resisterunt eis qui erant cum sanctissimo domno Severino. Tunc videns hoc Mauricius quia nihil potuerunt facere, dolo ductus fecit ibi exercitum resedere intra episcopio Lateranense, et fuerunt ibi dies IIl. Post triduo autem introivit Mauricius cum iudices qui inventi sunt cum ipso in consilio et sigillaverunt omnem vestiarium ecclesiae seu cymilia episcopii quas diversi christianissimi imperatores heu patrioti et consules pro redemptione animarum suarum beato Petro apostolo derelinquerunt, ut pauperibus singulis temporibus pro alimonia erogarentur, seu propter redemptionem captivorum. Et postmodum misit Mauricius epistulas suas ad Isacium patricium Ravenna de hoc quod actum est, quomodo ipso cum exercitu sigillasset omnem vestiarium episcopii et quid sine aliqua lesionem omnem substantiam saepedictam potuissent depraedare. Cumque haec verius cognovisset Isacius venit in civitate Romana et misit omnes primatos ecclesiae singulos per singulas civitates in exilio, ut non fuisset qui resistere debuisset de clero. Et post dies aliquantos ingressus est Isacius patricius in episcopio Lateranense et fuit ibi per dies VIII, usque dum omnem substantiam illam depraedarent. Eodem tempore direxit exinde parte ex ipsa substantia in civitate regia ad Heraclium imperatorem. Postmodum ordinatus est sanctissimus Severinus et reversus est Isacius Ravenna.

Vita di Severino, Pontificale romano, I, pp. 328-329.

Traduzione in italiano

(B) Martinus, de Civitate Tudertina provincie Tusciae, sedit ann. VI mens. I dies XXVI. Huius temporibus Paulus, Constantinopolitanae urbis episcopus, inflatus superbie spiritu adversus rectum sanctae Dei ecclesiae dogma, audacter praesumpsit patemis definitionibus contraire; insuper studuit ad coperimentum proprii erroris quibusdam subreptionibus ut et dementissimo principi suadere typum exponere qui catholicum dogma distrueret; in quo typo omnes omnino voces sanctorum Patrum cum nefandissimorum hereticorum dictionibus enervavit, nec unam nec duas voluntates aut operationes in Christo domino nostro definiens confiteri. […]

Tunc Martinus sanctissimus ac beatissimus episcopus misit et congregavit episcopos in urbe Roma numero CV et fecit synodum secunda instituta Petrum orthodoxorum in ecclesia Salvatoris, iusta episcopio Lateranense, resedentibus episcopis, presbiteris, adstantibus diaconibus et clerum universum. Et condemnaverunt Cyrum Alexandrinum, Sergium, Pyrrum et Paulum patriarchas Constantinopolitanos, qui novitates contra inmaculatam fidem praesumpserunt innectere; quippe […] anathematis ultione perculsi sunt. Quem synodum hodie archive ecclesiae continetur. Et faciens exemplarias, per omnes tractos Orientis et Occidentis direxit, per manus orthodoxorum fidelium disseminavit.

Ipsis diebus direxit imperator in Italiam Olimpium cubicularium et exarchum ad regendam omnem Italiam, praecipiens ei, dicens: “Oportet gloria tua ut sicut nobis suggessit Paulus patriarcha huius a Deo conservandae urbis peragere, et si quidem inveneritis provincia ipsa consentientem in typo a nobis exposito, tenere omnes qui ibi sunt episcopi et hieraticos possessorum atque […] in eodem subscribant. Si autem, quomodo nobis suggessit Platon gloriosus patuicius, Eupraxius gloriosus, potueritis suadere exercitu ibidem consistenti, iubemus tenere Martinum qui hic erat apocrisarius in regia urbe, et postmodum per omnes ecclesias relegere eum qui factus est a nobis orthodoxus typus et omnes episcopi Italiae in ipso subscribant. Si autem inveneritis contrarium in tali causa exercitum, tacitum habetote donec optinueritis provinciam et potueritis vobis exercitum adgregare, tam Romane civitatis atque Ravennate, ut ea quae vobis praecepta sunt quantocius explere valeatis”.

Qui praedictus Olympius veniens in civitate Romana invenit sanctam Romanam ecclesiam quoadunatam cum omnes episcopos Italiae seu sacerdotes vel clerum. Et volens adimplere ea quae ei iussa sunt, armans se cum exercitu virtuti voluit scisma sanctae ecclesiae intrumittere. Hoc per plurimum tempus actum est; et non illum omnipotens Deus permisit quae nitebatur perficere. Videns ergo se a sancta Dei catholica et apostolica ecclesia superitum, necesse habuit de sua quasi mala intentione declinare, ut quod non potuit per manum armatam, facere subreticio modo: per missarum solemnia in ecclesia Dei genetricis semperque virginis Ilariae ad Praesepe, ad communionem, dum ei porrigeret sanctissimus papa, voluit eum interire, ut demandaverat suo spatario. Sed Deus omnipotens, qui solitus est servos suos orthodoxos circumtegere et ab omni malo eripere, ipse excecavit spatarium Olympii exarchi, et non est permissus videre pontificem, quando exarcho communionem porrexit vel pacem dedit, ut sanguis eius effunderetur et catholica Dei ecclesia heresi subiugaretur. […]

Deinde directus est ab imperatore Theodorus exarchus, qui cognomento Caliopa, cum Theodoro imperiali cubicularium, qui et Pellurius dicebatur, cum iussiones. Et tollentes sanctissimum Martinum papam de ecclesia Salvatoris, qui et Constantiniana appellatur, quem perduxerunt Constantinopolim; et nec sic eis adquievit. Deinde directus est sepiusdictus sanctissimus vir in exilio, in loco qui dicitur Cersona, et ibidem, ut Deo placuit, vitam finivit in pace, Christi confessor; qui et multa mirabilia operatur usque in hodiernum diem.

Vita di Martino, Pontificale romano, I, pp. 336-338.