Didattica

Fonti

Antologia delle fonti altomedievali

a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto

VI
Le origini del potere temporale dei papi

4. Il patrimonio di S. Pietro

(A) Vita di Adriano, Pontificale romano, I, p. 498.

(B) Patto di Ludovico il Pio con papa Pasquale, KK 1 (817).

L’eliminazione del regno longobardo ad opera dei Franchi aprì nuove prospettive al ruolo del papato all’interno dello spazio politico italiano. Attraverso numerosi atti successivi, i sovrani franchi ampliarono in modo significativo la zona di dominio territoriale diretto dei papi. i più antichi atti sono incerti e controversi nel contenuto, visto che non sono stati direttamente tramandati; ciò vale in primo luogo per la famosa promissio carisiaca, rilasciata a Stefano II da Pipino a Quierzy-sur-Oise nel 754, e che – così come é presentata a Carlo Magno, a Roma per la Pasqua del 774 mentre a Pavia assediata Desiderio resisteva ancora (A) – appare amplissima, comprendendo in pratica l’antica Italia suburbicaria (a sud della linea Luni-Monselice). Di fatto, essa forse includeva soprattutto l’Esarcato, la Venezia e l’Istria e i ducati di Spoleto e Benevento.

Ma nemmeno in quest’ultima forma (ancora molto vasta) essa si realizzò mai. Il diploma di Ludovico il Pio dell’817 (B), che riassume e sistema le donazioni precedenti, comprende in effetti tre soli blocchi territoriali: l’antico ducato di Roma (in realtà solo la città e il suburbio); la Tuscia romana e il ducato di Perugia (a nord e a ovest del Tevere); la Sabina più città e patrimoni in Campania la est e sud del Tevere).

(A) At vero quarta feria, egressus praenominatus pontifex cum suis iudicibus tam cleri quamque militiae in ecclesia beati Petri apostoli, pariterque cum eodem rege se loquendum coniungens, constanter eum deprecatus est atque ammonuit ei paterno affectu adhortare studuit ut promissionem illam, quam eius sanctae memoriae genitor Pippinus quondam rex et ipse praecellentissimus Carulus cum suo germano Carlomanno atque omnibus iudicibus Francorum fecerant beato Petro et eius vicario sanctae memoriae domno Stephan iuniori papae, quando Franciam perrexit, pro concedendis diversis civitatibus ac territoriis istius Italiae provinciae et contradendis beato Petro eiusque omnibus vicariis in perpetuum possidendis, adimpleret in omnibus. Cumque ipsam promissionem, quae Francia in loco qui vocatur Carisiaco facto est, sibi relegi fecisset, conplacuerunt illi et eius iudicibus omnia quae ibidem erant adnexa. Et propria voluntate, bono ac libenti animo, aliam donationis promissionem ad instar anterioris ipso antedictus praecellentissimus et revera christianissimus Karulus Francorum rex adscribi iussit per Etherium, religiosum ac prudentissimum capellanum et notarium suum; ubi concessit easdem civitates et territoria beato Petro easque praefato pontifici contradi spopondit per designatum confinium, sicut in eadem donationem continere monstratur, id est: a Lunis cum insula Corsica, deinde in Suriano, deinde in monte Bardone, id est in Verceto, deinde in Parma, deinde in Regio; et exinde in Mantua atque Monte Silicis, simulque et universum exarchatum Ravennantium, sicut antiquitus erat, atque provincias Venetiarum et Istria; necnon et cunctum ducatum Spolitinum seu Beneventanum.

Vita di Adriano, Pontificale romano, I, p. 498.

Traduzione in italiano

(B) In nomine domini Dei oninipotentis, patris et filii et spirictus sancti.

Ego Hludowicus, imperator augustus, statuo et concedo per hoc pactum confirmationis nostrae tibi beato Petro principi apostolorum, et per te vicario tuo domno Paschali summo pontifici et universali papae et successoribus eius in perpetuum sicut a predecessoribus vestris usque nunc in vestra potestate et ditione tenuistis et disposuistis, civitatem Romanam cum ducatu suo et suburbanis atque viculis omnibus et territoriis eius montanis ac maritimis, littoribus ac portibus seu cunctis civitatibus, castellis, oppidis ac viculis in Tusciae partibus, id est Portum, Centumcellas, Chere, Bledam, Manturanum, Sutrium, Nepe, castellum Gallisem, Hortem, Polimartium, Ameriam, Todem, Perusium cum tribus insulis suis id est maiorem et minorem, Pulvensim, Narniam, Utriculum, cum omnibus finibus ac territoriis ad suprascripta civitates pertinentibus.

Simili modo in partibus Campaniae Seniam, Anagniam, Ferentinum, Alatrum, Patricum, Frisilunam sum omnibus finibus Campaniae, necnon et Tiburim. […]

Necnon et exarchatum Ravennatem sub integritate cum urbibus. Civitatibus, oppidis et castellis quae piae recordationis domnus Pipinus rex ac bone memoriae genitor noster Karolus imperator beato Petro apostolo et predecessoribus vestris iamdudum dudum per donationis paginam restituerunt, hoc est civitatem Ravennam et Emiliam: Bobium, Cesenam, Forumpopuli, Forumlivii, Faventiam, Immolam, Bononiam, Ferrariam, Comiaclum et Adrianis quae et Gabelum. […] Simul et Pentapolim videlicet Ariminum, Pisaurum, Fanum, Senogalliam, Anconam, Ausimum, Humanam, Hesim, Forumsimpronis, Montemferetri, Urbinum et territorium Valvense, Callem, Luceolis, Egubium […]. Eodem modo territorium Sabinense, sicut a genitore nostro Karolo imperatore beato Petro apostolo per donationis scriptum concessum est sub integritate […].

Item in partibus Tusciae Longobardorum castellum Felicitatis, Urbivetum, Baneum regis, Ferenti, castrum Viterbum, Orclas, Martam, Tuscanam, Suanam, Populonium, Rosellas et insulas Corsicam, Sardiniam et Siciliam sub integritate.

Item in partibus Campaniae Soram, Arces, Aquinum, Arpinum, Theanum et Capuam et patrimonia ad potestatem et ditionem vestram pertinentia, sicut est patrimonium Beneventanum et Salernitanum et patrimonium Calabriae inferioris et superioris et patrimonium Neapolitanum et ubicumque in partibus regni atque imperii a Deo nobis commissi patrimonia vestra esse noscuntur. […]

Simili modo per hoc nostrae confirmationis decretum firmamus donationes, quas pie recordationis domnus Pipinus rex avus noster, et postea domnus et genitor noster Karolus imperator beato apostolo Petro spontanea voluntate contulerunt, necnon et censum et pensionem seu ceteras dationes, quae annuatim in palatium regis Longobardorum inferri solebant, sive de Tuscia Longobardorum, sive de ducatu Spoletinnu, sicut in suprascriptis donationibus continetur, et inter sanctae memoriae Adrianum papam et domnum ac genitorem nostrum Karolum imperatorem convenit […] salva super eosdem ducatus nostra in omnibus dominatione et illorum ad nostram partem subiectione. […]

Et quando divina vocatione huius sacratissimae sedis pontifex de hoc mundo migraverit nullus ex regno nostro aut Francus aut Longobardus aut de qualibet gente homo sub nostra potestate constitus, licentiam habeat contra Romanos aut publice aut private veniendi vel electionem faciendi; nullusque in civitatibus vel territoriis ad ecclesiae beati Petri apostoli potestatem pertinentibus aliquod malum propter hoc facere presumat. Sed liceat Romanis cum omni veneratione et sine qualibet perturbatione honorificam suo pontifici exibere sepulturam, et eum quem divina inspiratione et beati Petri intercessione omnes Romani uno consilio atque concordia sine aliqua promissione ad pontificatus ordinem elegerint sine qualibet ambiguitate vel contradictione more canonico consecrari. Et dum consecratus fuerit, legati ad nos vel ad successores nostros reges Francorum dirigantur, qui inter nos et illos amicitiam et caritatem ac pacem socient.

Patto di Ludovico il Pio con papa Pasquale, KK 1 (817).