Fonti
Antologia delle fonti altomedievali
a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto
© 2000 – Stefano
Gasparri per “Reti Medievali”
2. I concili e la struttura organizzativa delle chiese (A) Eusebio di Cesarea,
Vita di Costantino, PG 20, III, 6, 9-10. (B) I Concilio di Nicea,
cc. 4-7 (325).
Già in epoca subapostolica (II secolo) le comunità cristiane
raggiunsero forme di organizzazione relativamente complesse, con l’affermazione
dei tre uffici principali di vescovo, presbitero e diacono. A partire
dal III secolo le comunità possono definirsi chiese episcopali
perché la funzione del vescovo – divenuta preminente – si consolidò
in senso monarchico. Due fenomeni sono connessi con l’istituzione della
chiesa episcopale: la formazione di circoscrizioni territoriali (diocesi)
nate dal costituirsi, intorno ad una chiesa madre, di nuove comunità
soggette alla sua giurisdizione; la tendenza delle diocesi a riunirsi
in più vasti organismi (province) – che territorialmente venivano
a coincidere con i preesistenti ed omonimi organismi statali – nel cui
ambito assumeva un ruolo guida il vescovo della chiesa più autorevole,
in seguito designato come metropolita. Parallelamente all’istituzione
delle province, in alcune zone si instaurò l’uso di riunire periodiche
assemblee provinciali di vescovi (sinodi o concili). L’uso di riunire
i vescovi di tutte le chiese in un’unica assemblea nacque invece – come
è logico dati gli ingenti problemi organizzativi – in un clima
di simbiosi tra Stato e Chiesa. La prima di queste grandi assemblee
si riunì nel 325 a Nicea, con modalità che ci sono narrate
dal già citato Eusebio di Cesarea nella biografia dell’imperatore
Costantino (A). Da allora
si sono susseguite nella vita ecclesiale 21 di queste assemblee (concili
ecumenici), la cui convocazione rimase di esclusiva pertinenza imperiale
fino all’anno 680. Indetti per motivi dottrinali, i concili generali
del IV e V secolo rivestirono grande importanza anche dal punto di vista
organizzativo, perché proprio tramite le loro deliberazioni (canoni)
l’organizzazione delle chiese in rapporti gerarchicamente definiti venne
ripresa, perfezionata e generalizzata per tutto l’impero. Una esemplificazione
in questo senso può trarsi da alcuni canoni del concilio di Nicea
(B). (A) […]
Eusebio di Cesarea,Vita di Costantino, PG 20, III, 6, 9-10.
Traduzione in italiano
(B) 4. De ordinatione episcoporum.
Episcopum convenit maxime quidem ab omnibus qui sunt in provincia episcopis
ordinari. Si autem hoc difficile fuerit, aut propter instantem necessitatem
aut propter itineris longitudinem: modis omnibus tamen tribus in id
ipsum convenientibus et absentibus episcopis pariter decernentibus et
per scripta consentientibus tunc ordinatio celebretur. Firmitas autem
eorum quae geruntur per unamquamque provinciam, metropolitano tribuatur
episcopo.
5. De excommunicatis. De his qui communione privantur seu ex
clero seu ex laico ordine, ab episcopis per unamquamque provinciam sententia
regularis obtineat, ut hii qui ab aliis abiciuntur, non recipiantur
ab aliis. Requiratur autem, ne pusillanimitate aut pertinacia vel alio
quolibet episcopi vitio videatur a congregatione seclusus. Ut hoc ergo
decentius inquiratur, bene placuit annis singulis per unamquamque provinciam
bis in anno concilia celebrari, ut communiter omnibus simul episcopis
provinciae congregatis questiones discutiantur huiusmodi et sic, qui
suo peccaverunt evidenter episcopo, rationabiliter excommunicati ab
omnibus aestimentur, usque quo vel in communi vel eidem episcopo placeat
humaniorem pro talibus ferre sententiam. Concilia vero caelebrentur
unum quidem ante quadragesimam Paschae, ut omni dissensione sublata
munus offeratur Deo purissimum, secundum vero circa tempus autumni.
6. De primatibus episcoporum. Antiqua consuetudo servetur per
Aegyptum, Libyam et Pentapolim, ita ut Alexandrinus episcopus horum
omnium habeat potestatem, quia et urbis Roame episcopo parilis mos est.
Similiter autem et apud Antiochiam ceterasque provincias sua privilegia
serventur ecclesiis.
Illud autem generaliter clarum est quod si quis praeter consilium metropolitani
fuerit factus episcopus, hunc magna synodus definivit episcopum existere
non debere. Sin autem communi cunctorum decreto rationabili et secundum
ecclesiasticam regulam comprobato duo vel tres propter contentiones
proprias contradicunt, obtineat sententia plurimorum.
7. De honore episcopi Heliae, id est Hierusolimae. Quia consuetudo
praevaluit et antiqua traditio ut Heliae episcopus honoretur, habeat
honoris consequentiam, salva metropolitani propria dignitate.
I Concilio di Nicea, cc. 4-7 (325). Traduzione in italiano
|