Fonti
Antologia delle fonti altomedievali
a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto
© 2000 – Stefano
Gasparri per “Reti Medievali”
3. Le grandi eresie del IV e V secolo (A) Socrate, Storia
ecclesiastica, PG 67, 1, 9. (B) Concilio di Costantinopoli,
Simbolo, (381). (C) Massimino Ariano, Dissertazione
contro Ambrogio, 56, 59-60, 63. (D) Cirillo, Lettere,
PG 77, 24. (E) Concilio di Calcedonia,
Definizione della fede, (451). (F) Evagrio, Storia
ecclesiastica, PG 86/2, 3.
A contatto con le diverse correnti spirituali e filosofiche del tempo
vari gruppi cristiani svilupparono precocemente, intorno ai princìpi
di fede, teorie che vennero ritenute incompatibili con la tradizione
neotestamentaria e quindi qualificate come “scelte particolari”
(eresie) contrapposte alla universalità, o come “dottrine
altrui” (eterodossie) contrapposte alla “dottrina retta”
(ortodossia). Tra i primi problemi speculativi che impegnarono i cristiani
vi fu quello trinitario, inizialmente volto soprattutto a definire il
rapporto tra Dio Padre ed il Figlio, a conciliare la fede in Cristo
con il principio monoteistico dell’unicità di Dio e dell’unità
della sostanza divina. In tal senso furono periodicamente prospettate
soluzioni che in vario modo limitavano la divinità di Cristo.
In età costantiniana un prete di Alessandria di Egitto, Ario,
predicò una dottrina in base alla quale Cristo sarebbe stato
“creato dal nulla” ad opera di Dio Padre. Questa teoria
fu dibattuta e condannata nel concilio convocato da Costantino a Nicea:
riportiamo in proposito la lettera sinodale (A)
conservata nella Ekklesiastiké Historía composta
agli inizi del V secolo dallo storico Socrate. Nell’impero il definitivo
trionfo della fede nicena si attuò però solo con il concilio
costantinopolitano del 381 di cui riportiamo il simbolo (B).
Nel frattempo l’arianesimo si era diffuso tra i popoli germanici ad
opera della predicazione del vescovo Ulfila su cui ci sono giunte le
scarne testimonianze del discepolo Aussenzio di Durosturum,
tramandate nel Contra Ambrosium del vescovo ariano Massimino
e qui riportate (C). Nell’impero,
esaurita la questione trinitaria con precisazioni sulla divinità
dello spirito santo, l’attenzione si appuntò sul problema, strettamente
Cristologico, del rapporto tra umanità e divinità in Cristo.
Su questo problema si contrapposero la scuola antiochena, particolarmente
attenta all’umanità, e quella alessandrina, che si impegnò
a salvaguardare la fede nella divinità di Cristo riuscendo a
far condannare le tesi antiochene nel concilio di Efeso del 431: qui
riportiamo la lettera con la quale il vescovo alessandrino Cirillo comunica
la vittoria (D). In seguito
la scuola alessandrina radicalizzò le sue tesi in una dottrina,
detta monofisismo, che attribuiva a Cristo la sola natura divina e che
fu condannata da un concilio riunito nel 451 a Calcedonia. contro il
monofisismo il concilio elaborava una formula di fede che riprende le
formule dei precedenti concili ed in più afferma la compresenza
delle nature umana e divina nella persona di Cristo (E).
Dopo la condanna il monofisismo mostrò però una tale rilevanza
politica da indurre gli imperatori d’Oriente a tentare un compromesso,
come avvenne nel 482 con un documento detto Henótikon emanato
dall’imperatore Zenone: si verificò allora uno scisma trentennale
tra Roma e Costantinopoli, nel corso del quale ebbe modo di emergere
la già forte autorità raggiunta dal vescovo di Roma [cfr.
paragrafo 8], mentre le Chiese versavano in un caos del quale ci informa
lo storico Evagrio scolastico (m. circa 600) nella Ekklesiastiké
Historía (F). (A) […]
Socrate, Storia ecclesiastica, PG 67, 1, 9. Traduzione in italiano
(B) Credimus in unum Deum patrem omnipotentem,
factorem caeli et terrae visibilium omnium et invisibilium; et in unum
dominum Iesum Christum filium Dei unigenitum, ex patre natum ante omnia
saecula, Deum ex Deo, lumen ex lumine, Deum verum ex Deo vero, natum
non factum, omousion patri, hoc est eiusdem cum patre substantiae, per
quem omnia facta sunt, qui propter nos homines et nostram salutem descendit
et incarnatus est de spiritu sancto et Maria virgine humanatus est et
crucifixus pro nobis est sub Pontio Pilato et sepultus et tertia die
resurrexit et ascendit in caelis et sedit ad dexteram patris et iterum
venturus cum gloria iudicare vivos et mortuos, cuius regni non erit
finis; et in spiritum sanctum, dominum et vivificatorem, et patre procedentem,
cum patre et filio coadorandum et conglorificandum, qui locutus est
per prophetas; in unam catholicam et apostolicam ecclesiam; confiteur
unum baptisma in remissionem peccatorum et expectamus resurrectionem
mortuorum et vitam futuri saeculi, amen.
Concilio di Costantinopoli, Simbolo, (381).
Traduzione in italiano
(C) Hic Dei providentia et
Christi misericordia propter multorum salutem in gente Gothorum de lectore
triginta annorum episkopus est ordinatus, ut non solum esset heres Dei
et coheres Christi, sed et in hoc per gratiam Christi imitator Christi
et sanctorum eius, ut quemadmodum sanctus David triginta annorum rex
et profeta est constitutus, ut regeret et doceret populum Dei et filios
Hisdrael, ita et iste beatus tamquam profeta est manifestatus et sacerdos
Christi ordinatus, ut regeret et corrigeret et doceret et aedificaret
gentem Gothorum, quod et Deo volente et Christo auxiliante per ministerium
ipsius admirabiliter est adinpletum […].
Qui et in exitu suo usque in ipso mortis momento per testamentum fidem
suam describtam populo sibi credito dereliquid ita dicens: “Ego
Ulfila episkopus et confessor semper sic credidi et in hac fide sola
et vera transitum facio ad dominum meo: credo unum esse Deum patrem
solum ingenitum et invisibilem, et in unigenitum filium eius dominum
et Deum nostrum opificem et factorem universe creature non habentem
similem suum: ideo unus est omnium Deus pater qui et Dei nostri est
Deus; et unum spiritum sanctum virtutem inluminantem et sanctificantem
[…] nec Deum, nec dominum, sed ministrum Christi fidelem, nec
equalem, sed subditum et oboedientem in omnibus Deo patrique […]”.
Massimino Ariano, Dissertazione contro Ambrogio, 56, 59-60,
63. Traduzione in italiano (D) […]
Cirillo, Lettere, PG 77, 24.
Traduzione in italiano
(E) Sufficeret quidem ad plenam
cognitionem pietatis et confirmationem sapiens hoc esalutare divinae
gratiae symbolum; de Patre enim et Filio et Spiritu sancto perfectione
docet et Domini inhumanationem fideliter accipientibus repraesentat.
Sed quoniam hi qui veritati reprobare praedicationem conantur, per proprias
haereses novas voces genuerunt, et hi quidem mysterium dispensationis
Domini quae propter nos facta est, corrumpere praesumentes et vocem
denegante qua Theotocos de Virgine praedicatur, alii autem confusionem
et temperamentum introducentes et unam naturam esse carnis et divinitatis
stulte confingentes et passibilem Unigeniti divinam naturam per confusionem
prodigiose dicentes, propter hoc illis omnem machinationem contra veritatem
volens claudere praesens nunc sancta et magna et universalis synodus
praedicationem hanc ab initio inmobilem docens decrevit ante omnia fidem
inrecusabilem permanere trecentorum decem et octo sanctorum patrum.
[…]
Sequentes igitur sanctos patres unum eundemque confiteri Filium dominum
nostrum Iesum Christum consonanter omnes docemus eundem perfectum in
deitate, eundem perfectum in humanitate, Deum vere et hominem vere eundem
ex anima rationali et corpore, consubstantialem Patri secundum deitatem
et consubstantialem nobis eundem secundum humanitatem, per omnia nobis
similem absque peccato, ante saecula quidem de Patre genitum secundum
deitatem, in novissimis autem diebus eundem propter nos et propter salutem
nostram et ex Maria virgine Dei genetrice secundum humanitatem, unum
eundemque Christum Filium dominum unigenitum, in duabus naturis inconfuse,
immutabiliter, indivise, inseperabiliter agnoscendum, nusquam sublata
differentia naturarum propter unitionem magisque salva proprietate utriusque
naturae et in unam personam atque subsistentiam concurrente, non in
duas personas partitum sive divisum, sed unum et eundem Filium unigenitum
Deum Verbum domium Iesum Christum, sicut ante prophetae de eo et ipse
nos Iesus Christus erudivit et patrum nobis symbolum tradidit.
His igitur cum omni undique scrupolositate et diligentia a nobis dispositis
definivit sancta et universalis synodus alteram fidem nulli licere proferre
vel conscribere aut conponere aut sentire aut docere aliter; eos autem
qui ausi sunt aut componere fidem alteram aut certe proferre aut docere
aut tradere alterum symbolum volentibus vel ex gentilitate ad agnitionem
veritatis vel ex Iudaeis vel ex haeresi quacumque converti, hos, si
episcopi fuerint aut clerici, alienos esse episcopos ab episcopatus
et clericos a clero, si vero monachi aut laici fuerunt, anathematizari.
Concilio di Calcedonia, Definizione della fede, (451). Traduzione in italiano
(F) […]
Evagrio, Storia ecclesiastica, PG 86/2, 3.
Traduzione in italiano
|