Logo di Reti Medievali 

Didattica

spaceleftMappaCalendarioDidatticaE-BookMemoriaOpen ArchiveRepertorioRivistaspaceright

Didattica > Fonti > Antologia delle fonti altomedievali > I > 5

Fonti

Antologia delle fonti altomedievali

a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto

© 2000 – Stefano Gasparri per “Reti Medievali”


I
La fine del mondo antico / 1
Il cristianesimo, le chiese, la Chiesa

5. Il monachesimo in Occidente
(A) Sulpicio Severo, Vita di Martino, FV, 9-10, 13.
(B) Benedetto da Norcia, Regola, FV, 48.
(C) Gregorio di Tours, Storia dei Franchi, FV, VIII, 15.

Nato in Oriente, il monachesimo fu presto conosciuto ed imitato in Occidente grazie ai soggiorni occidentali di estimatori della vita monastica come Atanasio e Gerolamo. Per qualche tempo in Occidente questa conoscenza si risolse solo in un rafforzamento ed in un incremento delle preesistenti comunità ascetiche perché mancavano i presupposti per uno sviluppo monastico di più notevoli dimensioni. Un impulso notevole al monachesimo fu però impresso in Gallia ad opera di Martino – prima e dopo la sua nomina a vescovo di Tours (circa 371) – e nel nord Africa ad opera di Agostino – specialmente dopo la nomina a vescovo di Ippona (395/96) – con esperimenti dalle caratteristiche assai diverse. La sperimentazione agostiniana – interessante perchè coinvolgeva il clero – assunse infatti la forma di una vita comune, intorno al proprio vescovo, di chierici destinati alle cure pastorali, mentre il monachesimo di Martino conservò una impronta eremitica anche quando Martino fu chiamato alla cattedra vescovile di Tours. Un tratto peculiare del monachesimo martiniano – come appare dalla Vita Martini (A) del contemporaneo Sulpicio Severo – fu l’aggressivo impegno missionario connesso alla fisionomia ancora largamente pagana delle campagne galliche del IV secolo: un impegno che il monachesimo occidentale avrebbe poi incrementato per gli stretti contatti con le popolazioni germaniche. Nel V secolo le grandi invasioni costituirono un ulteriore incentivo a ritirarsi dal mondo, in comunità che dal punto di vista organizzativo assumevano progressivamente una spiccata autonomia rispetto ai modelli orientali, mentre si producevano regole che rielaboravano le esperienze precedenti in creazioni del tutto originali. Esemplare tra tutte la regola di Benedetto da Norcia (B) degli inizi del VI secolo, caratterizzata da armonia tra attività spirituale, lavoro manuale e lavoro intellettivo, e improntata a direttive chiare, che garantivano il funzionamento ordinato di comunità autosufficienti. Infine, come esito particolare del monachesimo occidentale, va segnalato il caso dell’Irlanda cristiana, dove gli organismi ecclesiali si costituirono su base monastica. Infine riportiamo un brano di Gregorio di Tours che narra di un episodio della seconda metà del VI secolo che vede coivolto un monaco stilita (unico episodio conosciuto per l’Occidente) (C). Questa vicenda è interessante perchè ci dimostra come gli ecclesiastici fossero duramente impegnati – circa due secoli dopo S. Martino – nella lotta contro il paganesimo. Il monaco aveva infatti scelto di vivere sopra una colonna situata nei pressi di un tempio dedicato a Diana per convincere col suo esempio gli abitanti della zona a convertirsi al cristianesimo. Essa rappresenta inoltre un’importante testimonianza di come le autorità ecclesiastiche cercassero di controllare le forme di culto: un vescovo, dopo che il tempio pagano era stato distrutto, fece abbattere la colonna – diventata nel frattempo meta di pellegrinaggi – ed entrare in una comunità monastica lo stilita.


(A) Sub idem fere tempus, ad episcopatum Turonicae ecclesiae petebatur; sed cum erui monasterio suo non facile posset, Rusticius quidam, unus e civibus, uxoris languore simulato ad genua illius provolutus, ut egrederetur obtinuit. Ita, dispositis iam in itinere civium turbis, sub quadam custodia ad civitatem usque deducitur. Mirum in modum incredibilis multitudo non solum ex illo oppido, sed etiam ex vicinis urbibus ad suffragia ferenda convenerat. […]

Iam vero, sumpto episcopatu qualem se quantumque praestiterit, non est nostrae facultatis evolvere. Idem enim constantissime perseverabat qui prius fuerat. Eadem in corde eius humilitas, eadem in vestitu eius vilitas erat; atque ita, plenus auctoritatis et gratiae, inplebat episcopi dignitatem, ut non tamen propositum monachi virtutemque desereret. Aliquandiu ergo adaerenti ad ecclesiam cellula usus est; dein, cum inquietudinem se frequentantium ferre non posset, duobus fere extra civitatem milibus monasterium sibi statuit.

Item, cum in vico quodam templum antiquissimum diruisset et arborem pinum, quae fano erat proxima, esset adgressus excidere, tum vero antistes loci illius ceteraque gentilium turba coepit obsistere. Et cum idem, illi, dum templus evertitur, imperante Domino quievissent, succidi arborem non patiebantur. Ille eos sedulo commonere nihil esse religionis in stipite; Deum potius, cui serviret ipse, sequerentur; arborem illam excidi oportere, quia esset daemoni dedicata. Tum unus ex illis, qui erat audacior ceteris: “Si habes”, inquit, “aliquam de Deo tuo, quem dicis te colere, fiduciam, nosmetipsi succidemus hanc arborem, tu ruentem excipe; et si tecum est tuus, ut dicis, Dominus, evades”. Tum ille, intrepide confisus in Domino, facturum se pollicetur. Hic vero, ad istius modi condicionem omnis illa gentilium turba consensit, facilemque arboris suae habuere iacturam, si inimicum sacrorum suorum casu illius obruissent. Itaque, cum unam in partem pinus illa esset adclinis, ut non esset dubium quam in partem succisa corrueret, eo loci vinctus statuitur pro arbitrio rusticorum, quo arborem esse casuram nemo dubitabat. Succidere igitur ipsi suam pinum cum ingenti gaudio laetitiaque coeperunt. Aderat eminus turba mirantium. Iamque paulatim nutare pinus et ruinam suam casura minitari. Pallebant eminus, monachi et periculo iam propiore conterriti spem omnem fidemque perdiderant, solam Martini mortem expectantes. At ille confisus in Domino, intrepidus opperiens, cum iam fragorem sui pinus concidens edidisset, iam cadenti, iam super se ruenti, elevata obviam manu, signum salutis opponit. Tum vero – velut turbinis modo retro actam putares –, diversam in partem ruit, adeo ut rusticos; qui tuto in loco steterant, paene prostraverit. Tum vero, in caelum clamore sublato, gentiles stupere miraculo, monachi fiere prae gaudio, Christi nomen in commune ab omnibus praedicari; satisque constitit eo die salutem illi venisse regioni. Nam nemo fere ex inmani illa multitudine gentilium fuit, qui non impositione manus desiderata Dominum Iesum, relicto impietatis errore, crediderit. Et vere ante Martinum pauci admodum, immo paene nulli in illis regionibus Christi nomen receperant. Quod adeo virtutibus illius exemploque convaluit, ut iam ibi nullus locus sit qui non aut ecclesiis frequentissimis aut monasteriis sit repletus. Nam ubi fana destruxerat, statim ibi aut ecclesias aut monasteria construebat.

Sulpicio Severo, Vita di Martino, FV, 9-10, 13.

Traduzione in italiano


(B) Otiositas inimica est animae, et ideo certis temporibus occupari debent fratres in labore manuum, certis iterum horis in lectione divina. Ideoque hac dispositione credimus utraque tempore ordinari, id est ut a Pascha usque kalendas octobres, a mane exeuntes a prima usque hora pene quarta laborent quod necessarium fuerit. Ab hora autem quarta usque hora qua sexta agent lectioni vacent. Post sexta autem surgentes a mensa pausent in lecta sua cum omni silentio aut forte qui voluerit logore sibi, sic legat ut alium non inquietet. Et agatur nona temperius mediante octava hora et iterum quod faciendum est operentur usque ad vesperam. Si autem necessitas loci aut paupertas exegerit ut ad fruges recollegendas per se occupentur, non contristentur, quia tunc vere monachi sunt si labore manuum suarum vivunt, sicut et patres nostri et apostoli. Omnia tamen mensurate fiant propter pusillanimes. A kalendas autem octobres usque caput quadragesimae usque in hora secunda piena lectioni vacent. Hora secunda agatur tertia et usque nona omnes in opus suum laborent quod eis iniungitur. Facto autem primo signo nonae horae deiungant ab opera sua singuli et sint parati dum secundum signum pulsaverit. Post refectionem autem vacent lectionibus suis aut psalmis. In quadragesimae vero diebus a mane usque tertia piena vacent lectionibus suis et usque decima hora piena operentur quod eis iniungitur. In quibus diebus quadragesimae accipiant omnes singulos codices de bibliotheca, quos per ordinem ex integro legant; qui codices in caput quadragesimae dandi sunt.

Benedetto da Norcia, Regola, FV, 48.

Traduzione in italiano


(C) Deinde territorium Trevericae urbis expetii, et in quo nunc estis monte habitaculum quod cernitis proprio labore construxi. Repperi tamen hic Dianae simulacrum, quod populus hic incredulus quasi deum adorabat. Colomnam etiam statui, in qua cum grandi cruciatu sine ullo pedum perstabam tegmine. Itaque cum hiemis tempus solite advenisset, ita rigore glaciali urebar, ut ungues pedum meorum saepius vis rigoris excuteret et in barbis meis aqua gelu conexa candelarum more dependeret. Magnam enim hiemem regio illa persaepe dicitur sustenere.

Sed cum nos sollicite interrogaremus, qui ei cybus aut potus esset, vel qualiter simulacro montis illius subvertisset, ait: ”Potus cybusque meus erat parumper panis et oleris ac modicum aquae. Verum ubi ad me multitudo vicinarum villarum confluere coepit, praedicabam iugiter, nihil esse Dianam, nihil simulacri nihilque quae eis videbatur exercere cultura; indigna etiam esse ipsa, quae inter pocula luxuriasque profluas cantica prolerebant; sed potius Deo omnipotenti, qui caelum fecit ac terram, dignum sit sacrificium laudis inpendere. Orabam etiam saepius, ut simulacrum Dominus dirutum dignaretur populum illum ab hoc errore discutere. Flexit Domini misericordia mentem rusticam, ut inclinaret aurem suam in verbo oris mei, ut scilicet, relictis idolis, Dominum sequeretur. Tunc convocatis quibusdam ex eis, simulacrum hoc inmensum, quod elidere propria virtute non poteram, cum eorum adiutorio possim eruere; iam enim reliqua sigillorum, quae faciliora fuerant, ipse confringeram. Convenientibus autem multis ad hanc Dianae statuam, missis funibus, trahere coeperunt; sed nihil faber eorum proficere poterat. Tunc ego ad basilicam propero, prostratusque solo, divinam misericordiam cum lacrimis flagitabam, ut, quid id humana industria evertere non valebat, virtus illud divina destrueret. Egressusque post orationem, ad operarius veni, adprehensumque funem, ut primo ictu trahere coepimus, protenus simulacrum ruit in terra, confractumque cum malleis ferreis in pulverem redegi. […] advenientibus episcopis, qui me magis ad hoc cohortare debuerant, ut coeptum opus sagaciter explicare deberem, dixerunt mihi: “Non est aequa haec via quam sequeris, nec tu ignobilis Symeoni Anthiochino, qui colomnae insedit, poteris conparare. Sed nec cruciatum hoc te sustenere patitur loci positio. Discende potius et cum fratribus, quos adgregasti tecum, inhabita”. Ad quorum verbo, quid sacerdotes non obaudire adscribitur crimini, discendebam, fateor, et ambulabam cum eisdem ac cybum pariter capiebam. Quadam vero die, provocans me episcopus longius ad villam, emisit operarius cum scutis et malleis ac securibus, et eliserunt colomnam, in qua stare solitus eram. In crastinum autem veniens, inveni omnia dissipata. Flevi vehementer, sed erigere nequivi quae distruxerant, ne dicerer contrarius iussionibus sacerdotum; et ex hoc, sicut nunc habito, cum fratribus habitare contentus sum”.

Gregorio di Tours, Storia dei Franchi, FV, VIII, 15.

Traduzione in italiano

© 2000
Reti Medievali
UpUltimo aggiornamento: 01/09/05