Fonti
Antologia delle fonti altomedievali
a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto
© 2000 – Stefano
Gasparri per “Reti Medievali”
1. Adrianopoli e lo sfondamento del Reno (A) Ammiano Marcellino,
Storie, XXXI, 12-13. (B) Gerolamo, Lettere,
6, 123.
Dopo l’attraversamento del Danubio da parte dei Goti nel 376,
ecco finalmente la catastrofe, annunciata e sapientemente preparata
da Ammiano Marcellino con un crescendo notevole: la disfatta del 378
ad Adrianopoli in Tracia, nella quale lo stesso imperatore Valente perse
la vita.
Una battaglia alla quale oggi si tende a dare un valore epocale, interpretandola
come una frattura tra evo antico e medievale dal contenuto simbolico
e pratico per certi versi addirittura più pregnante della stessa
data tradizionale del 476, perché sanzionò l’irreversibilità
dello stanziamento dei Goti entro l’impero. Dal punto di vista
strettamente militare, invece, il valore di Adrianopoli come presunta
vittoria definitiva della cavalleria (germanica, medievale) sulla fanteria
(romana, antica) è stato, e giustamente, ridimensionato.
Trent’anni dopo il Danubio, il secondo grande confine naturale
dell’impero cedette anch’esso. La notte del 31 dicembre
del 406 Sassoni, Burgundi, Alamanni, Vandali e molti altri popoli barbarici
(germanici e non: c’erano anche gli Alani), vinta l’estrema
resistenza dei Franchi, allora federati dell’impero, passarono
il Reno ghiacciato e dilagarono in Gallia e di lì in Spagna.
La nostra fonte è san Gerolamo, il cui lamento risuona disperato
nella lettera inviata alla patrizia Geruchia. Prendendo atto della mutata
situazione, gli stessi Franchi dovevano ben presto imitare i loro ex
nemici. Alle spalle di tutti, ancora una volta, premevano gli Unni;
si veda ad esempio più avanti l’accenno brevissimo di Prospero
d’Aquitania alla distruzione, di poco posteriore (436), del regno
burgundo renano di Gundahar (Gunther). Si tratta del nucleo storico
dal quale si svilupperà la materia fantastica del Nibelungenlied.
(A) Exoriente vero aurora diei,
quem quintum Iduum Augustarum numerus ostendit annalis, signa praepropere
commoventur, impedimentis et sarcinis prope Hadrianopoleos muros cum
legionum tutela congrua collocatis. Thesauri enim et principalis fortunae
insignia cetera, cum praefecto et consistorianis ambitu moenium tenebantur.
Decursis itaque viarum spatiis confragosis, cum in medium torridus procederet
dies, octava tandem hora hostium carpenta cernuntur, quae ad speciem
rotunditatis detornatae digesto exploratorum relatione affirmabantur.
Atque (ut mos est) ululante barbara plebe ferum et triste, Romani duces
aciem instruxere, et anteposito dextro cornu equitum primo, peditatus
pars maxima subsidebat. Cornu autem equitum laevum, disiectis adhuc
per itinera plurimis, summa difficultate conductum, properabat passibus
citis. Dumque idem cornu, nullo etiam tum interturbante, extenditur,
horrendo fragore, sibilantibus armis, pulsuque minaci scutorum, territi
barbari, quoniam pars eorum cum Alatheo et Saphrace, procul agens et
accita, nondum venerat, oraturos pacem misere legatos. Eorum dum vilitatem
despicit imperator, ut firma fierent paciscenda, optimates poscens idoneos
mitti, illi de industria cunctabantur, ut inter fallaces indutias equites
sui redirent, quos attore iam sperabant: et miles fervore calefactus
aestivo, siccis faucibus commarceret, relucente amplitudine camporum
incendiis, quos lignis nutrimentisque aridis subditis, ut hoc fieret
idem, hostes urebant. Cui malo aliud quoque accedebat exitiale, quod
homines et iumenta cruciabat inedia gravis. […] sagittari et scutarii,
quos Bacurius Hiberus quidam tunc regebat et Cassio, avidius impetu
calenti progressi, iamque adversi conexi, ut immature proruperant, ita
inerti discessu, primordia belli foedarunt. Hocque impedimento conatus
intempestivi et Richomeris alacritas fracta est, nusquam ire permissi,
et equitatus Gothorum cum Alatheo reversus et Saphrace, Halanorum manu
permixta, ut fulmen prope montes celsos excussus, quoscumque accursu
veloci invenire comminus potuit, incitata caede turbavit.
Cumque arma ex latere omni concuterentur et tela, littuosque Bellona
luctuosos inflaret in clades Romanas solito immanius furens, cedentes
nostri multis interclamantibus restiterunt, et proelium flammarum ritu
accrescens, terrebat militum animos, confixis quibusdam rotatis ictibus
iaculorum et sagittarum. Deinde collisae in modum rostratarum navium
acies, trudentesque se vicissim, undarum specie motibus sunt reciprocis
iactitatae.
Et quia sinitrum cornu ad usque plaustra ipsa accessit, ultra (siqui
tulissent suppetias) processurum: a reliquo equitatu desertum, multitudinem
hostili urgente, ac si ruina aggeris magni, oppressum atque deiectum
est: steterunt improtecti pedites ita concatervatis manipulis, ut vix
mucronem exserere aut manus reducere quisquam posset. Nec iam obiectu
pulveris caelum patere potuit ad prospectum, clamoribus resultans horrificis.
Qua causa tela undique mortem vibrantia, destinata cadebant et noxia,
quod nec provideri poterant nec caveri.
Verum ubi effusi immensis agminibus barbari, iumenta conterebant et
viros, et neque ad receptum confertis ordinibus laxari usquam poterat
locus, et evadendi copiam constipatio densior adimebat: nostri quoque
ultimo cadendi contemptu, occursantes receptis gladiis obtruncabant,
et mutuis securium ictibus galeae perfringebantur atque loricae. […]
ruinaque confligentium mutua, humi corporibus stratis, campi peremptis
impleti sunt, et morientium gemitus, profundisque vulneribus transfixorum,
cum timore audiebantur ingenti. In hoc tanto tamque confusae rei tumultu,
exhausti labore et periculis pedites, cum deinceps neque vires illis
neque mentes suppeterent ad consilium, diffractis hastarum plerisque
collisione assidua, gladiis contenti destrictis, in confertas hostium
turmas se immergebant, salutis immemores, circumspectantes ademptum
esse omne evadendi suffugium. Et quia humus rivis operta sanguineis
gressus labiles evertebat, conabantur modis omnibus vitam impendere
non inultam: adeo magno animorum robore oppositi incumbentibus, ut etiam
telis quidam propriis interirent. Atra denique cruoris facie omnia conturbante,
et quocumque se inflexerant oculi, acervis caesorum aggestis, exanimata
cadavera sine parsimonia calcabantur. Solque sublimior, decurso Leone,
ad domicilium caelestis Virginis transiens, Romanos magis attenuatos
inedia, sitique confectos, etiam armorum gravantibus sarcinis exurebat.
Ad ultimum incumbente barbarorum pendere acies inclinatae nostrorum,
quod solum postremis malis habuere subsidium, incondite qua quisque
poterat, vertuntur in pedes.
Dumque omnes dispersi per ignotos tramites cedunt, imperator diris pavoribus
circumsaeptus, paulatimque insiliens funerum moles, ad lancearios confugit
et mattiarios: qui dum multitudo tolerabatur hostilis, fixis corporibus
steterant inconcussi. Eoque viso Traianus exclamat spem omnem absumptam,
ni desertus ab armigeris princeps saltem adventicio tegeretur auxilio.
Hocque audito, Victor nomine comes, Batavos in subsidiis locatos haut
procul, ad imperatoris praesidium raptim cogere properans, cum invenire
neminem posset, gradiens retro discessit. Parique modo Richomeres periculo
semet exemit et Saturninus.
Sequebantur itaque furore ex oculis lucente barbari nostros, iam linquente
venarum calore torpentes: quorum aliqui percussoribus cadebant incertis,
non nulli ponderibus solis urgentium obruti, ictuque suorum aliqui trucidati:
nec enim saepe renitentibus cedebatur, aut parcebat cedentibus quisquam.
Super his obstruebant itinera iacentes multi semineces, cruciatus vulnerum
conquerentes, cum quibus aggeres quoque equorum constrati, cadaveribus
campos implerunt.
Diremit haec numquam pensabilia damna, quae magno rebus stetere Romanis,
nullo splendore lunari nox fulgens.
Ammiano Marcellino, Storie, XXXI, 12-13. Traduzione in italiano
(B) Praesentium miserarium
pauca percurram. Quod rari hucusque residemus, non nostri meriti, sed
Domini misericordiae est. Innumerabiles et ferocissimae nationes universas
Gallias occuparunt. Quidquid inter Alpes et Pyrenaeum est, quod Oceano
Rhenoque includitur, Quadus, Vandalus, Sarmata, Halani, Gepides, Heruli,
Saxones, Burgundiones, Alemanni, et, o lugenda respublica! hostes Pannonii
vastarunt. ”Etenim Assur venit cum illis. “Moguntiacus,
nobilis quondam civitas, capta atque subversa est, et in ecclesia multa
hominum milia trucidata. Vangiones longa obsidione finiti. Remorum urbs
praepotens, Ambiani, Atrabatae, “extremique hominum Morini”,
Tornacus, Nemetae, Argentoratus, translatae in Germaniam. Aquitaniae,
Novemque populorum, Lugdunensis, et Narbonensis provinciae, praeter
paucas urbes cuncta populata sunt. Quas et ipsas foris gladius, intus
vastat fames. Non possum absque lacrymis Tolosae facere mentionem, quae
ut hucusque non rueret, sancti episcopi Exsuperii merita praestiterunt.
Ipsae Hispaniae iam iamque periturae, quotidie contremescunt, recordantes
inruptionis Cymbricae […]
Cetera taceo, ne videar de Dei desperare clementia. Olim a mari Pontico
usque ad Alpes Iulias, non erant nostra, quae nostra sunt. Et per annos
triginta fracto Danubii limite, in mediis Romani imperii regionibus
pugnabatur. Aruerant vetustate lacrymae. Praeter paucos senes, omnes
in captivitate et obsidione generati, non desiderabant, quam non noverant
libertatem. Quis hoc crederet? quae digno sermone historiae comprehenderent?
Romam in gremio suo, non pro gloria, sed pro salute pugnare? immo ne
pugnare quidem, sed auro et cuncta superlectili vitam redimere? Quod
non vitio principum, qui vel religiosissimi sunt, sed scelere semibarbari
accidit proditoris, qui nostris contra nos opibus armavit inimicos.
[…]
Nunc ut omnia prospero fine eveniant, praeter nostra quae amisimus,
non habemus quod victis hostibus auferamus. Potentiam Romanae urbis,
ardens poeta desoribens, ait: “Quid satis est, si Roma parum est?”.
Quod nos alio mutemus elogio: “Quid salvum est, si Roma perit?”.
Gerolamo, Lettere, 6, 123. Traduzione in italiano
|
Ultimo
aggiornamento: 01/09/05
