Fonti
Antologia delle fonti altomedievali
a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto
© 2000 – Stefano
Gasparri per “Reti Medievali”
6. L’età dei maestri di palazzo (A) Formule di Marculfo,
FF 1, 18. (B) Formule Turonensi,
FF 1, 43. (C) Formule Bituricensi,
FF 1, p. 169. (D) Annali del regno
dei Franchi, SRG, anno 757.
(E) Continuazione di
Fredegario, SRM 2, 18-20.
Discendente da due grandi famiglie austrasiane, quella di Arnolfo vescovo
di Metz (reggente d’Austrasia durante la minorità di Dagoberto)
e di Pipino I di Landen (maestro di palazzo d’Austrasia), tra
loro imparentatesi, la dinastia di maestri di palazzo, che si impadronì
del potere dapprima in Austrasia e poi, a partire da Pipino II di Herstal
(687-714), nell’intero “grande regno” franco, è
detta appunto degli Arnolfingi o dei Pipinidi; si tratta, com’è
noto, degli antenati dei Carolingi. Fin dall’età di Pipino
II i re legittimi, i Merovingi, sono ormai del tutto spossessati del
potere effettivo. La forza della nuova dinastia poggia sulle immense
proprietà terriere austrasiane e sul grande sviluppo di clientele
armate, legate ai maestri di palazzo da giuramenti di fedeltà
personale: i rapporti di accomendazione e soprattutto quelli di trustis
e di vassallaggio (che riguardano più direttamente i guerrieri)
nell’VIII secolo conoscono un grande sviluppo (A),
(B) e (C).
L’interprete più illustre di questa più antica fase
degli Arnolfingi-Carolingi è senza dubbio Carlo Martello (714-741),
un guerriero instancabile che riprese con grande vigore la spinta espansionistica
franca (E).
Egli dovette scontrarsi con l’opposta direttrice espansionistica
degli Arabi: le vittorie di Poitiers e di Berre scongiurarono la minaccia,
ma non per questo cessò l’attività di Carlo, che
sottomise tutto il sud della Gallia, l’antica terra gotica, alla
sua autorità. È certo che Carlo, per rimunerare i guerrieri
suoi seguaci, distribuì loro in grande quantità terre
fiscali e terre della Chiesa; ma è falso ritenere che egli “inventasse”
la cavalleria feudale (o magari il feudalesimo) per sconfiggere gli
Arabi, anche perché – a prescindere dalla circostanza che
a Poitiers egli riportò una grande vittoria combattendo a piedi
– di veri rapporti vassallatici sentiamo parlare solo con Pipino
III (D). (A) Rectum est ut qui nobis
fidem pollicentur inlesam nostro tueantur auxilio. Et quia illi fidelis,
Deo propitio, noster veniens ibi in palatio nostro una cum arma sua,
in manu nostra trustem et fidelitatem nobis visus est conjurasse, propterea,
per presentem preceptum, decernemus ac jobemus ut deinceps memoratus
ille inter numero antruscionorum computetur. Et si quis fortasse eum
interficere presumpserit, noverit se wiregildo suo soledos sexcentos
esse culpabilem.
Formule di Marculfo, FF 1, 18. Traduzione in italiano (B) Qui se in alterius potestate
commendat.
Domino magnifico illo ego enim ille. Dum et omnibus habetur percognitum
qualiter ego minime habeo unde me pascere vel vestire debeam, ideo petii
pietati vestrae, et mihi decrevit voluntas, ut me in vestrum mundoburdum
tradere vel commendare deberem; quod ita et feci; eo videlicet modo
ut me tam de victu quam et de vestimento, juxta quod vobis servire et
promereri potuero, adjuvare vel consolare debeas, et dum ego in capud
advixero, ingenuili ordine tibi servicium vel obsequium impendere debeam,
et de vestra potestate vel mundoburdo tempore vitae meae potestatem
non habeam subtrahendi, nisi sub vestra potestate vel defensione diebus
vitae meae debeam permanere. Unde convenit ut, si unus ex nobis de has
convenentiis se emutare voluerit, solidos tantos pari suo componat,
et ipsa convenentia firma permaneat; unde convenit ut duas epistolas
uno tenore conscriptas ex hoc inter se facete vel adfirmare deberent:
quod ita et fecerunt.
Formule Turonensi, FF 1, 43. Traduzione in italiano (C) Quia inscium non habetur
quod genitor noster in re vestra manere dinoscitur et praecariam vobis
fecit, quam nos similiter renovamus et signantes firmamus, et, ut nos
ibidem pietas vestra manere permitat, humeliter postulamus. Sed ne possessio
nostra vobis heredibusque vestris praejudicium inferat, hanc praecariam
vobis deposuimus, spondentes quod, si ulto umquam tempore hujus cartulae
condicionem obliti […] hoc quod possedemus non vestrum esse dixerimus,
tamquam praevasores inprobos juxta legum severitate vestris partibus
conponamus, et nos ipsos exinde projeciendo absque ullius judicis interpellatione
[…] potiamini.
Formule Bituricensi, FF 1, p. 169. Traduzione in italiano (D) Et rex Pipinus tenuit placitum
suum in Compendio cum Francis. Ibique Tassilo venit, dux Baioariorum,
in vasatico se commendans per manus. Sacramenta juravit multa et innumerabilia,
reliquias Sanctorum manus imponens, et fidelitatem promisit regi Pippino
et supradictis filiis ejus domno Carolo et Carlomanno, sicut vassus
recta mente et firma devotione per justitiam, sicut vassus dominos suos
esse deberet.
Annali del regno dei Franchi, SRG, anno 757. Traduzione in italiano (E) Idcirca sagacissimus vir
Carlus dux, commoto exercitu, partibus Burgundie dirigit, Lugdunum Gallie
urbem, maiores natu atque pracfectus eiusdem provintie sua dicione rei
publice subiugaits usque Marsiliensem urbem vel Arlatum suis iudicibus
constituit, cum magnis thesauris et muneribus in Francorum regnum remeavit,
in sedem principatus sui.
Itemque rebellantibus Saxonis paganissimos, qui ultra Renum fluvium
consistunt, strenui vir Carlus, hoste commoto Francorum, in loco ubi
Lippia fluvius Renum amnem ingreditur sagace intentione transmeavit,
maxima ex parte regione illa dirissima cede vastavit, gentemque illam
sevissimain ex parte tributariam esse praecepit atque quam plures hospitibus
ab eis accepit; sicque, oppitulante Domino, victor remeavit ad propria.
Denuo rebellante gente valida Ismahelitarum, quos modo Sarracinos corrupto
vocabulo nuncupant, inrumpentesque Rodanum fluvium […] Avennio
urbem munitissiinam ac montuosam ipsi Sarracini, collecto hostile agmine,
ingrediuntur; illisque rebellantibus, ea regione vastata. Ad contra
vir egregius Carlus dux germanum suum, virum industrium Childebrando
ducem cum reliquis ducibus et comitibus illis partibus cum apparatu
hostile diriget. Quique praepropere ad eandem urbem pervenientes, tentoria
instruunt, undique ipsud oppidum et suburbana praeoccupant, munitissimam
civitatem obsedunt, aciem instruunt, donec insecutus vir belligerator
Carlus praedictam urbem adgreditur […] In modum Hiericho cum strepitu
hostium et sonitum tubarum, cum machinis et restium funibus super muros
et edium moenia inruunt, urbem munitissimam ingredientes succendunt
hostes inimicos suorum capiunt, interficientes trucidant atque prosternent
et in sua dicione efficaciter restituunt. Victor igitur atque bellator
insignes Carlus intrepidus Rodanum fluvium cum exercitu suo transiit,
Gotorum fines penetravit, usque Narbonensem Galliam peraccessit, ipsam
urbem celeberrimam atque metropolim eorum obsedit, super Adice […]
regem Sarracinorum nomine Athima cum satellitibus suis ibidem reclusit
castraque metatus est undique. Haec audientes maiores natu et principes
Sarracinorum qui commorabantur eo tempore in regionem Spaniarum, coadunato
exercito hostium, cum alio rege Amoimacha nomine adversus Carlum viriliter
armati consurgunt, praeparantur ad proelium. Contra quos praefatus vir
Carlus dux triumphator occurrit, super fluvium Byrra ut valle Corbaria
palatio occurrit. Illisque mutuo confligentibus, Sarracini devicti atque
prostrati, cernentes regem eorum interfectum, in fugam lapsi terga verterunt;
qui evaserunt cupientes navale evectione evadere, in stagnum maris natantes,
namque sibimet mutuo conatu insiluunt. Mox Franci cum navibus et iaculis
armaturiis super eos insiluunt, suffocantesque in aquis, interimuut.
Sicque Franci triumphantes de hostibus, praeda magna et spolia capiunt;
capta mulutudine captivorum, cum duce victore regionem Goticam depopulant.
Urbes famosissimas Nemausum, Agatem hac Biterris funditus muros et moenia
destruens; igne subposito, concremavit; suburbana et castra illius regiones
vastavit. Deviato adversariorum agmine, Christo in omnibus praesule
et caput salutis victorie, salubriter remeavit in regionem suam, in
terra Francorum, solium principatum sui.
Continuazione di Fredegario, SRM 2, 18-20. Traduzione in italiano
|