Logo di Reti Medievali 

Didattica

spaceleftMappaCalendarioDidatticaE-BookMemoriaOpen ArchiveRepertorioRivistaspaceright

Didattica > Fonti > Antologia delle fonti altomedievali > IV > 6

Fonti

Antologia delle fonti altomedievali

a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto

© 2000 – Stefano Gasparri per “Reti Medievali”


IV
I regni romano-germanici / 1
Verso l’egemonia franca

6. L’età dei maestri di palazzo
(A) Formule di Marculfo, FF 1, 18.
(B) Formule Turonensi, FF 1, 43.
(C) Formule Bituricensi, FF 1, p. 169.
(D) Annali del regno dei Franchi, SRG, anno 757.
(E) Continuazione di Fredegario, SRM 2, 18-20.

Discendente da due grandi famiglie austrasiane, quella di Arnolfo vescovo di Metz (reggente d’Austrasia durante la minorità di Dagoberto) e di Pipino I di Landen (maestro di palazzo d’Austrasia), tra loro imparentatesi, la dinastia di maestri di palazzo, che si impadronì del potere dapprima in Austrasia e poi, a partire da Pipino II di Herstal (687-714), nell’intero “grande regno” franco, è detta appunto degli Arnolfingi o dei Pipinidi; si tratta, com’è noto, degli antenati dei Carolingi. Fin dall’età di Pipino II i re legittimi, i Merovingi, sono ormai del tutto spossessati del potere effettivo. La forza della nuova dinastia poggia sulle immense proprietà terriere austrasiane e sul grande sviluppo di clientele armate, legate ai maestri di palazzo da giuramenti di fedeltà personale: i rapporti di accomendazione e soprattutto quelli di trustis e di vassallaggio (che riguardano più direttamente i guerrieri) nell’VIII secolo conoscono un grande sviluppo (A), (B) e (C).

L’interprete più illustre di questa più antica fase degli Arnolfingi-Carolingi è senza dubbio Carlo Martello (714-741), un guerriero instancabile che riprese con grande vigore la spinta espansionistica franca (E).

Egli dovette scontrarsi con l’opposta direttrice espansionistica degli Arabi: le vittorie di Poitiers e di Berre scongiurarono la minaccia, ma non per questo cessò l’attività di Carlo, che sottomise tutto il sud della Gallia, l’antica terra gotica, alla sua autorità. È certo che Carlo, per rimunerare i guerrieri suoi seguaci, distribuì loro in grande quantità terre fiscali e terre della Chiesa; ma è falso ritenere che egli “inventasse” la cavalleria feudale (o magari il feudalesimo) per sconfiggere gli Arabi, anche perché – a prescindere dalla circostanza che a Poitiers egli riportò una grande vittoria combattendo a piedi – di veri rapporti vassallatici sentiamo parlare solo con Pipino III (D).


(A) Rectum est ut qui nobis fidem pollicentur inlesam nostro tueantur auxilio. Et quia illi fidelis, Deo propitio, noster veniens ibi in palatio nostro una cum arma sua, in manu nostra trustem et fidelitatem nobis visus est conjurasse, propterea, per presentem preceptum, decernemus ac jobemus ut deinceps memoratus ille inter numero antruscionorum computetur. Et si quis fortasse eum interficere presumpserit, noverit se wiregildo suo soledos sexcentos esse culpabilem.

Formule di Marculfo, FF 1, 18.

Traduzione in italiano


(B) Qui se in alterius potestate commendat.

Domino magnifico illo ego enim ille. Dum et omnibus habetur percognitum qualiter ego minime habeo unde me pascere vel vestire debeam, ideo petii pietati vestrae, et mihi decrevit voluntas, ut me in vestrum mundoburdum tradere vel commendare deberem; quod ita et feci; eo videlicet modo ut me tam de victu quam et de vestimento, juxta quod vobis servire et promereri potuero, adjuvare vel consolare debeas, et dum ego in capud advixero, ingenuili ordine tibi servicium vel obsequium impendere debeam, et de vestra potestate vel mundoburdo tempore vitae meae potestatem non habeam subtrahendi, nisi sub vestra potestate vel defensione diebus vitae meae debeam permanere. Unde convenit ut, si unus ex nobis de has convenentiis se emutare voluerit, solidos tantos pari suo componat, et ipsa convenentia firma permaneat; unde convenit ut duas epistolas uno tenore conscriptas ex hoc inter se facete vel adfirmare deberent: quod ita et fecerunt.

Formule Turonensi, FF 1, 43.

Traduzione in italiano


(C) Quia inscium non habetur quod genitor noster in re vestra manere dinoscitur et praecariam vobis fecit, quam nos similiter renovamus et signantes firmamus, et, ut nos ibidem pietas vestra manere permitat, humeliter postulamus. Sed ne possessio nostra vobis heredibusque vestris praejudicium inferat, hanc praecariam vobis deposuimus, spondentes quod, si ulto umquam tempore hujus cartulae condicionem obliti […] hoc quod possedemus non vestrum esse dixerimus, tamquam praevasores inprobos juxta legum severitate vestris partibus conponamus, et nos ipsos exinde projeciendo absque ullius judicis interpellatione […] potiamini.

Formule Bituricensi, FF 1, p. 169.

Traduzione in italiano


(D) Et rex Pipinus tenuit placitum suum in Compendio cum Francis. Ibique Tassilo venit, dux Baioariorum, in vasatico se commendans per manus. Sacramenta juravit multa et innumerabilia, reliquias Sanctorum manus imponens, et fidelitatem promisit regi Pippino et supradictis filiis ejus domno Carolo et Carlomanno, sicut vassus recta mente et firma devotione per justitiam, sicut vassus dominos suos esse deberet.

Annali del regno dei Franchi, SRG, anno 757.

Traduzione in italiano


(E) Idcirca sagacissimus vir Carlus dux, commoto exercitu, partibus Burgundie dirigit, Lugdunum Gallie urbem, maiores natu atque pracfectus eiusdem provintie sua dicione rei publice subiugaits usque Marsiliensem urbem vel Arlatum suis iudicibus constituit, cum magnis thesauris et muneribus in Francorum regnum remeavit, in sedem principatus sui.

Itemque rebellantibus Saxonis paganissimos, qui ultra Renum fluvium consistunt, strenui vir Carlus, hoste commoto Francorum, in loco ubi Lippia fluvius Renum amnem ingreditur sagace intentione transmeavit, maxima ex parte regione illa dirissima cede vastavit, gentemque illam sevissimain ex parte tributariam esse praecepit atque quam plures hospitibus ab eis accepit; sicque, oppitulante Domino, victor remeavit ad propria.

Denuo rebellante gente valida Ismahelitarum, quos modo Sarracinos corrupto vocabulo nuncupant, inrumpentesque Rodanum fluvium […] Avennio urbem munitissiinam ac montuosam ipsi Sarracini, collecto hostile agmine, ingrediuntur; illisque rebellantibus, ea regione vastata. Ad contra vir egregius Carlus dux germanum suum, virum industrium Childebrando ducem cum reliquis ducibus et comitibus illis partibus cum apparatu hostile diriget. Quique praepropere ad eandem urbem pervenientes, tentoria instruunt, undique ipsud oppidum et suburbana praeoccupant, munitissimam civitatem obsedunt, aciem instruunt, donec insecutus vir belligerator Carlus praedictam urbem adgreditur […] In modum Hiericho cum strepitu hostium et sonitum tubarum, cum machinis et restium funibus super muros et edium moenia inruunt, urbem munitissimam ingredientes succendunt hostes inimicos suorum capiunt, interficientes trucidant atque prosternent et in sua dicione efficaciter restituunt. Victor igitur atque bellator insignes Carlus intrepidus Rodanum fluvium cum exercitu suo transiit, Gotorum fines penetravit, usque Narbonensem Galliam peraccessit, ipsam urbem celeberrimam atque metropolim eorum obsedit, super Adice […] regem Sarracinorum nomine Athima cum satellitibus suis ibidem reclusit castraque metatus est undique. Haec audientes maiores natu et principes Sarracinorum qui commorabantur eo tempore in regionem Spaniarum, coadunato exercito hostium, cum alio rege Amoimacha nomine adversus Carlum viriliter armati consurgunt, praeparantur ad proelium. Contra quos praefatus vir Carlus dux triumphator occurrit, super fluvium Byrra ut valle Corbaria palatio occurrit. Illisque mutuo confligentibus, Sarracini devicti atque prostrati, cernentes regem eorum interfectum, in fugam lapsi terga verterunt; qui evaserunt cupientes navale evectione evadere, in stagnum maris natantes, namque sibimet mutuo conatu insiluunt. Mox Franci cum navibus et iaculis armaturiis super eos insiluunt, suffocantesque in aquis, interimuut. Sicque Franci triumphantes de hostibus, praeda magna et spolia capiunt; capta mulutudine captivorum, cum duce victore regionem Goticam depopulant. Urbes famosissimas Nemausum, Agatem hac Biterris funditus muros et moenia destruens; igne subposito, concremavit; suburbana et castra illius regiones vastavit. Deviato adversariorum agmine, Christo in omnibus praesule et caput salutis victorie, salubriter remeavit in regionem suam, in terra Francorum, solium principatum sui.

Continuazione di Fredegario, SRM 2, 18-20.

Traduzione in italiano

© 2000
Reti Medievali
UpUltimo aggiornamento: 01/09/05