Fonti
Antologia delle fonti altomedievali
a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto
© 2000 – Stefano Gasparri per “Reti Medievali”
7. I maestri di palazzo, la chiesa franca e i missionari anglosassoni (A) Beda, Storia ecclesiastica
degli Angli, V, 10-11. (B) Lettere di S. Bonifacio,
ES 1, 50. (C) Concilio di Estimes,
CC 1, c. 2, (743).
Sullo scorcio dell’età merovingia, e particolarmente nel periodo
dell’egemonia dei Pipinidi, alle presenze irlandesi e brettoni sul continente
si affiancò una sistematica azione missionaria condotta dagli
Anglosassoni che si posero come obiettivo privilegiato il territorio
tra il basso Reno ed il Weser, abitato dalle popolazioni pagane dei
Sassoni e dei Frisoni. Come ci testimonia il passo della Historia
ecclesiastica di Beda, che qui riportiamo (A),
l’azione dei missionari anglosassoni fu assunta sotto l’egida dei Pipinidi,
che seppero ben valutare l’utilità delle missioni ai finì
della loro politica espansionistica verso nord-est: nacque così
un’intesa destinata ad ulteriori sviluppi, il cui primo frutto fu il
costituirsi dell’arcivescovado di Utrecht (696) dovuto all’azione congiunta
di Pipino di Herstal e del missionario Wilbrord. Con Wilbrord iniziò
nel 716 la sua attività il monaco Winfrid (Bonifacio) che però,
con l’appoggio di Carlo Martello ed in stretta connessione con Roma
– come si vede dalla lettera che qui riportiamo, tratte dall’epistolario
di Bonifacio (B) – operò
poi principalmente nei territori, recentemente assoggettati ai Franchi
ed ancora largamente pagani, di Assia e Turingia. Ma se la diffusione
del cattolicesimo nelle zone periferiche del mondo franco veniva incontro
agli interessi di Carlo Martello, diversamente accadeva per altri obiettivi
perseguiti da Bonifacio, quali la solida organizzazione ecclesiastica
dei territori transrenani e, soprattutto, la riforma della Chiesa franca:
una solidarietà più ampia, in questa direzione, si sarebbe
attuata solo con i successori di Carlo Martello, avviando il processo
che avrebbe portato i maggiordomi di palazzo sul trono franco.
Non è un caso quindi che già Pipino III (come, per il periodo che governò, suo fratello
Carlomanno) cercasse di risolvere il problema spinoso delle confische di beni della
Chiesa, operate dai Pipinidi a partire da suo padre Carlo Martello. Non si giunse però ad
una restituzione, bensì ad una sistematizzazione dei rapporti. Gli aristocratici e i
guerrieri beneficati avrebbero tenuto le terre dalla Chiesa a titolo di precaria (C), rimanendo al tempo stesso vassalli del maestro di
palazzo.
(A) Ut autem vidit vir Domini Ecgberct,
quia nec ipse ad praedicandum gentibus venire permittebatur, retentus
ob aliam sanctae ecclesiae utilitatem, de qua oraculo fuerat praemonitus,
nec Victberct illas deveniens in partes quicquam proficiebat, temtavit
adhuc in opus Verbi mittere viros sanctos et industrios, in quibus eximius
Vilbrordi presbyteri gradu et merito praefulgebat. Qui cum illo advenissent
(erant autem numero duodecim), divertentes ad Pippinum ducem Francorum,
gratanter ab illo suscepti sunt. Et quia nuper citeriorem Fresiam expulso
inde Rathbedo rege ceperat, illo eos ad praedicandum misit, ipse quoque
imperiali auctoritate iuvans, ne qui praedicantibus quicquam molestiae
inferret, multisque eos qui fidem suscipere vellent beneficiis adtollens;
unde factum est, opitulante gratta diurna, ut multos in brevi ab idolatria
ad fidem converterent Christi. […]
Primis sane temporibus adventus eorum in Fresiam, mox ut conperiit Vilbrord
datam sibi a principe licentiam ibidem, praedicandi, acceleravit venire
Romam, cuius sedi apostolicae tunc Sergius papa praeerat, ut cum eius
licentia et benedictione desideratum evangelizandi gentibus opus iniret;
simul et reliquias beatorum apostolorum ac martyrum Christi ab eo se
sperans accipere, ut dum in gente cui praedicaret destructis idolis
ecclesias institueret, haberet in promtu reliquias sanctorum quas ibi
introduceret, quibusque ibidem depositis, consequenter in eorum honorem,
quorum essent illae, singula quaeque loca dedicaret. Sed et alia perplura,
quae tanti operis negotium quaerebat, vel ibi discere vel inde accipere
cupiebat. In quibus omnibus cum sui voti compos esset effectus, ad praedicandum
rediit. […]
Postquam vero per annos aliquot in Fresia qui advenerant docuerunt,
misit Pippin favente omnium consensu virum venerabilem Vilbrordum Romam,
cuius adhuc pontificatum Sergius habebat, postulans ut eidem Fresonum
genti archiepiscopus ordinaretur. Quod ita ut petierat impletum est,
anno ab incarnatione Domini DCXCVI. Ordinatus est autem in ecclesia
sanctae martyris Ceciliae die natalis eius, inposito sibi a papa memorato
nomine Clementis, ac mox remissus ad sedem episcopatus sui, idest post
dies XIIII ex quo in Urbem venerat.
Donavit autem ei Pippin locum cathedrae episcopalis in castello suo inlustri, quod antiquo
gentium illarum verbo Viltaburg, id est Oppidum Viltorum, lingua autem Gallica Traiectum
vocatur; in quo aedificata ecclesia reverentissimus pontifex longe lateque verbum fidei
praedicans multosque ab errore revocans, plures per illas regiones ecclesias sed et
monasteria nonnulla construxit. Nam non multo post alios quoque illis in regionibus ipse
constituit antistites ex eorum numero fratrum, qui vel secum vel post se illo ad
praedicandum venerant; ex quibus aliquanti iam dormierunt in Domino. lpse autem Vilbrord,
cognomento Clemens, adhuc superest, longa iam venerabilis aetate, utpote tricesimum et
sextum in episcopatu habens annum, et post multiplices militiae caelestis agones ad
praemia remunerationis supernae tota mente suspirans.
Beda, Storia ecclesiastica, V, 10-11. Traduzione in italiano (B) Domino karissimo summi pontificatus
infula predicto viro apostolico Zachariae Bonifatius servus servorum
Dei. […]
Notum similiter sit paternitati vestrae, quod Carlomannus dux Francorum
me arcessitum ad se rogavit, ut in parte regni Francorum, quae in sua
est potestate, synodum deberem congregare. Et promisit se de ecclesiastica
religione, quae iam longo tempore, id est non minus quam per LX vel
LXX annos, calcata et dissipata fuit, aliquid corrigere et emendare
vellet. Quapropter, si hoc Deo inspirante veraciter implere voluerit,
consilium et preceptum vestrae auctoritatis, id est apostolicae sedis,
habere et sapere debeo. Franci enim, ut seniores dicunt, plus quam per
tempus octuaginta annorum synodum non fecerunt nec archiepiscopum habuerunt
nec ecclesiae canonica iura alicubi fundabant vel renovabant. Modo autem
maxima ex parte per civitates episcopales sedes traditae sunt laicis
cupidis ad possidendum vel adulteratis clericis et scortatoribus et
publicanis seculariter ad perfruendum. Nam si per verbum vestrum hoc
negotium duce rogante supradicto movete et incipere debeo, praeceptum
et iudicium apostolicae sedis cum canonibus ecclesiasticis presto habere
cupio.
Si invenero inter illos diaconos quos nominant, qui a pueritia sua semper in stupris,
semper in adulteriis et in omnibus semper spurcitiis vitam ducentes sub tali testimonio
venerunt ad diaconatum et modo in diaconatu concubinas IIII vel V vel plures noctu in
lecto habentes; evangelium tamen legere et diaconos se nominare nec erubeseunt nec metuunt
et sic in talibus incestis ad ordinem presbiteratus venientes in hisdem peccatis
perdurantes et peccata peccatis adicientes presbiteratus officio fungentes dicunt se pro
populo posse intercedere et sacras oblationes offerre, novissime, quod peius est, sub
talibus testimoniis per gradus singulos ascendentes ordinantur et nominantur episcopi: ut
habeam preceptum et conscriptum auctoritatis vestrae, quid de talibus diffiniatis, et per
responsum aspostolicum convincantur et arguantur peccatores. Et inveniuntur quidam inter
eos episcopi, qui, licet dicant se fornicarios vel adulteros non esse, sed sunt ebriosi et
incuriosi vel venatores, et qui pugnant in exercitu armati et effundebant propria manu
sanguinem hominum, sive paganorum sive christianorum. Et quia servus et legatus
apostolicae sedis esse dinoscor, unum sit verbum et meum hic et vestrum ibi, si contingat,
ad iudicium auctoritatis vestrae ut pariter missos direximus.
Lettere di S. Bonifacio, ES 1, n. 50. Traduzione in italiano (C)
Statuimus quoque cum consilio servorum Dei et populi Christiani propter inminentia bella
et persecutiones ceterarum gentium, que in circuitu nostro sunt, ut sub precario et censu
aliquam partem aecclesialis pecuniae in adiutorium exercitus nostri cum indulgentia Dei
aliquanto tempore retineamus, ea conditione, ut annis singulis de unaquaque casata
solidus, id est duodecim denarii, ad aecclesiam vel ad monasterium reddatur; eo modo ut,
si moriatur ille, cui pecunia commodata fuit, aecclesia cum propria pecunia revestita sit,
et iterum, si necessitas cogat, ut princeps iubeat, precarium renovetur et rescribatur. Et
omnino observetur, ut aecclesia vel monasteria penuriam et paupertatem non patiantur,
quorum pecunia in precario praestita sit, sed, si paupertas cogat, aeclesiae et domni Dei
reddatur integra possessio.
Concilio di Estimes, CC 1, c. 2 (743). Traduzione in italiano
|