Logo di Reti Medievali

Didattica

Fonti

Antologia delle fonti altomedievali

a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto

© 2000 – Stefano Gasparri per “Reti Medievali”


IV
I regni romano-germanici / 1
Verso l’egemonia franca

7. I maestri di palazzo, la chiesa franca e i missionari anglosassoni
(A) Beda, Storia ecclesiastica degli Angli, V, 10-11.
(B) Lettere di S. Bonifacio, ES 1, 50.
(C) Concilio di Estimes, CC 1, c. 2, (743).

Sullo scorcio dell’età merovingia, e particolarmente nel periodo dell’egemonia dei Pipinidi, alle presenze irlandesi e brettoni sul continente si affiancò una sistematica azione missionaria condotta dagli Anglosassoni che si posero come obiettivo privilegiato il territorio tra il basso Reno ed il Weser, abitato dalle popolazioni pagane dei Sassoni e dei Frisoni. Come ci testimonia il passo della Historia ecclesiastica di Beda, che qui riportiamo (A), l’azione dei missionari anglosassoni fu assunta sotto l’egida dei Pipinidi, che seppero ben valutare l’utilità delle missioni ai finì della loro politica espansionistica verso nord-est: nacque così un’intesa destinata ad ulteriori sviluppi, il cui primo frutto fu il costituirsi dell’arcivescovado di Utrecht (696) dovuto all’azione congiunta di Pipino di Herstal e del missionario Wilbrord. Con Wilbrord iniziò nel 716 la sua attività il monaco Winfrid (Bonifacio) che però, con l’appoggio di Carlo Martello ed in stretta connessione con Roma – come si vede dalla lettera che qui riportiamo, tratte dall’epistolario di Bonifacio (B) – operò poi principalmente nei territori, recentemente assoggettati ai Franchi ed ancora largamente pagani, di Assia e Turingia. Ma se la diffusione del cattolicesimo nelle zone periferiche del mondo franco veniva incontro agli interessi di Carlo Martello, diversamente accadeva per altri obiettivi perseguiti da Bonifacio, quali la solida organizzazione ecclesiastica dei territori transrenani e, soprattutto, la riforma della Chiesa franca: una solidarietà più ampia, in questa direzione, si sarebbe attuata solo con i successori di Carlo Martello, avviando il processo che avrebbe portato i maggiordomi di palazzo sul trono franco.

Non è un caso quindi che già Pipino III (come, per il periodo che governò, suo fratello Carlomanno) cercasse di risolvere il problema spinoso delle confische di beni della Chiesa, operate dai Pipinidi a partire da suo padre Carlo Martello. Non si giunse però ad una restituzione, bensì ad una sistematizzazione dei rapporti. Gli aristocratici e i guerrieri beneficati avrebbero tenuto le terre dalla Chiesa a titolo di precaria (C), rimanendo al tempo stesso vassalli del maestro di palazzo.


(A) Ut autem vidit vir Domini Ecgberct, quia nec ipse ad praedicandum gentibus venire permittebatur, retentus ob aliam sanctae ecclesiae utilitatem, de qua oraculo fuerat praemonitus, nec Victberct illas deveniens in partes quicquam proficiebat, temtavit adhuc in opus Verbi mittere viros sanctos et industrios, in quibus eximius Vilbrordi presbyteri gradu et merito praefulgebat. Qui cum illo advenissent (erant autem numero duodecim), divertentes ad Pippinum ducem Francorum, gratanter ab illo suscepti sunt. Et quia nuper citeriorem Fresiam expulso inde Rathbedo rege ceperat, illo eos ad praedicandum misit, ipse quoque imperiali auctoritate iuvans, ne qui praedicantibus quicquam molestiae inferret, multisque eos qui fidem suscipere vellent beneficiis adtollens; unde factum est, opitulante gratta diurna, ut multos in brevi ab idolatria ad fidem converterent Christi. […]

Primis sane temporibus adventus eorum in Fresiam, mox ut conperiit Vilbrord datam sibi a principe licentiam ibidem, praedicandi, acceleravit venire Romam, cuius sedi apostolicae tunc Sergius papa praeerat, ut cum eius licentia et benedictione desideratum evangelizandi gentibus opus iniret; simul et reliquias beatorum apostolorum ac martyrum Christi ab eo se sperans accipere, ut dum in gente cui praedicaret destructis idolis ecclesias institueret, haberet in promtu reliquias sanctorum quas ibi introduceret, quibusque ibidem depositis, consequenter in eorum honorem, quorum essent illae, singula quaeque loca dedicaret. Sed et alia perplura, quae tanti operis negotium quaerebat, vel ibi discere vel inde accipere cupiebat. In quibus omnibus cum sui voti compos esset effectus, ad praedicandum rediit. […]

Postquam vero per annos aliquot in Fresia qui advenerant docuerunt, misit Pippin favente omnium consensu virum venerabilem Vilbrordum Romam, cuius adhuc pontificatum Sergius habebat, postulans ut eidem Fresonum genti archiepiscopus ordinaretur. Quod ita ut petierat impletum est, anno ab incarnatione Domini DCXCVI. Ordinatus est autem in ecclesia sanctae martyris Ceciliae die natalis eius, inposito sibi a papa memorato nomine Clementis, ac mox remissus ad sedem episcopatus sui, idest post dies XIIII ex quo in Urbem venerat.

Donavit autem ei Pippin locum cathedrae episcopalis in castello suo inlustri, quod antiquo gentium illarum verbo Viltaburg, id est Oppidum Viltorum, lingua autem Gallica Traiectum vocatur; in quo aedificata ecclesia reverentissimus pontifex longe lateque verbum fidei praedicans multosque ab errore revocans, plures per illas regiones ecclesias sed et monasteria nonnulla construxit. Nam non multo post alios quoque illis in regionibus ipse constituit antistites ex eorum numero fratrum, qui vel secum vel post se illo ad praedicandum venerant; ex quibus aliquanti iam dormierunt in Domino. lpse autem Vilbrord, cognomento Clemens, adhuc superest, longa iam venerabilis aetate, utpote tricesimum et sextum in episcopatu habens annum, et post multiplices militiae caelestis agones ad praemia remunerationis supernae tota mente suspirans.

Beda, Storia ecclesiastica, V, 10-11.

Traduzione in italiano


(B) Domino karissimo summi pontificatus infula predicto viro apostolico Zachariae Bonifatius servus servorum Dei. […]

Notum similiter sit paternitati vestrae, quod Carlomannus dux Francorum me arcessitum ad se rogavit, ut in parte regni Francorum, quae in sua est potestate, synodum deberem congregare. Et promisit se de ecclesiastica religione, quae iam longo tempore, id est non minus quam per LX vel LXX annos, calcata et dissipata fuit, aliquid corrigere et emendare vellet. Quapropter, si hoc Deo inspirante veraciter implere voluerit, consilium et preceptum vestrae auctoritatis, id est apostolicae sedis, habere et sapere debeo. Franci enim, ut seniores dicunt, plus quam per tempus octuaginta annorum synodum non fecerunt nec archiepiscopum habuerunt nec ecclesiae canonica iura alicubi fundabant vel renovabant. Modo autem maxima ex parte per civitates episcopales sedes traditae sunt laicis cupidis ad possidendum vel adulteratis clericis et scortatoribus et publicanis seculariter ad perfruendum. Nam si per verbum vestrum hoc negotium duce rogante supradicto movete et incipere debeo, praeceptum et iudicium apostolicae sedis cum canonibus ecclesiasticis presto habere cupio.

Si invenero inter illos diaconos quos nominant, qui a pueritia sua semper in stupris, semper in adulteriis et in omnibus semper spurcitiis vitam ducentes sub tali testimonio venerunt ad diaconatum et modo in diaconatu concubinas IIII vel V vel plures noctu in lecto habentes; evangelium tamen legere et diaconos se nominare nec erubeseunt nec metuunt et sic in talibus incestis ad ordinem presbiteratus venientes in hisdem peccatis perdurantes et peccata peccatis adicientes presbiteratus officio fungentes dicunt se pro populo posse intercedere et sacras oblationes offerre, novissime, quod peius est, sub talibus testimoniis per gradus singulos ascendentes ordinantur et nominantur episcopi: ut habeam preceptum et conscriptum auctoritatis vestrae, quid de talibus diffiniatis, et per responsum aspostolicum convincantur et arguantur peccatores. Et inveniuntur quidam inter eos episcopi, qui, licet dicant se fornicarios vel adulteros non esse, sed sunt ebriosi et incuriosi vel venatores, et qui pugnant in exercitu armati et effundebant propria manu sanguinem hominum, sive paganorum sive christianorum. Et quia servus et legatus apostolicae sedis esse dinoscor, unum sit verbum et meum hic et vestrum ibi, si contingat, ad iudicium auctoritatis vestrae ut pariter missos direximus.

Lettere di S. Bonifacio, ES 1, n. 50.

Traduzione in italiano


(C) Statuimus quoque cum consilio servorum Dei et populi Christiani propter inminentia bella et persecutiones ceterarum gentium, que in circuitu nostro sunt, ut sub precario et censu aliquam partem aecclesialis pecuniae in adiutorium exercitus nostri cum indulgentia Dei aliquanto tempore retineamus, ea conditione, ut annis singulis de unaquaque casata solidus, id est duodecim denarii, ad aecclesiam vel ad monasterium reddatur; eo modo ut, si moriatur ille, cui pecunia commodata fuit, aecclesia cum propria pecunia revestita sit, et iterum, si necessitas cogat, ut princeps iubeat, precarium renovetur et rescribatur. Et omnino observetur, ut aecclesia vel monasteria penuriam et paupertatem non patiantur, quorum pecunia in precario praestita sit, sed, si paupertas cogat, aeclesiae et domni Dei reddatur integra possessio.

Concilio di Estimes, CC 1, c. 2 (743).

Traduzione in italiano

© 2000
Reti Medievali
Ultimo aggiornamento: 01/09/05