Logo di Reti Medievali 

Didattica

spaceleftMappaCalendarioDidatticaE-BookMemoriaOpen ArchiveRepertorioRivistaspaceright

Didattica > Fonti > Antologia delle fonti altomedievali > VI > 1

Fonti

Antologia delle fonti altomedievali

a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto

© 2000 – Stefano Gasparri per “Reti Medievali”


VI
Le origini del potere temporale dei papi

1. Un papa al governo di Roma
(A) Gregorio Magno, Lettere, 1, 70 (agosto 591).
(B) Gregorio Magno, Lettere, II, 4 (settembre 591).
(C) Gregorio Magno, Lettere, II, 13 (febbraio 592).
(D) Gregorio Magno, Lettere, VIII, 22 (maggio 598).
(E) Gregorio Magno, Lettere, IX, 66 (novembre-dicembre 598).

Il pontificato di Gregorio Magno rappresentò una svolta cruciale nel governo della città di Roma. La latitanza pressoché totale delle autorità bizantine – nonostante che a Roma risiedesse un duca, un funzionario militare con poteri civili, dipendente dall’esarca di Ravenna – appare in piena evidenza dalla lettura di una fonte assolutamente straordinaria, la raccolta dell’epistolario del papa: straordinaria per ampiezza (il Registrum di Gregorio Magno comprende centinaia di lettere, divise in sei libri) e per varietà di contenuto. Gregorio si occupa in prima persona dei problemi dell’annona cittadina, ricavando le derrate dalle estesissime proprietà siciliane della Chiesa di Roma (A); provvede alla difesa militare concordando i necessari movimenti di truppe in difesa della capitale – minacciata dai Longobardi, in particolare da quelli di Spoleto e Benevento – con i comandanti bizantini (B); e così pure si occupa incessantemente del riscatto dei prigionieri (D) e della sorte delle chiese (e con esse delle popolazioni locali) che, sotto la minaccia ancora una volta dei barbari, devono trasferire le sedi in luoghi più sicuri (C). Anche la corretta elezione dei vescovi, la vita morale del clero e dei monaci e la repressione del paganesimo rurale rientrano tra le preoccupazioni più vive del papa, ben cosciente sia dei problemi immediati – si veda anche la corretta e un po’ spassionata difesa del valore del lavoro contadino (E) sia della necessità di sopportare i dolori del momento nell’attesa (per lui quasi giunta al termine) della fine dei tempi e del “tremendo giudizio” divino: di quest’ultimo, in fondo, i Longobardi non erano che gli strumenti inconsapevoli.


(A) Gregorius Petro subdiacono […]. Quinquaginta vero auri libras nova frumenta ab extraneis compara et in Sicilia in locis quibus non pereant repone, ut mense Februario illic naves quantas possumus dirigamus, ut eadem ad nos frumenta deferantur. Sed et si nos transmittere cessamus, ipse naves provide et ad nos, auxiliante Domino, Februario mense haec eadem frumenta transmitte, exceptis dumtaxat frumentis, quae nunc mense Septembrio vel Octobrio iuxta consuetudinem transmitti praestolamur. Ita ergo tua experientia faciat, ut sine alicuius vexatione coloni ecclesiastici frumenta congregentur, quia tantum hic parva nativitas fuit, ut, nisi auxiliante Deo de Sicilia frumenta congregentur, fames vehementer immineat.

Gregorio Magno, Lettere, I, 70 (agosto 591).

Traduzione in italiano


(B) Gregorius Veloci magistro militum. *** et pridem gloriae vestrae quia milites illic erant parati venire. Sed quoniam inimicos congregatos et hic discurrere epistula vestra significaverat, haec eos hic causa retinuit. Nunc vero utile visum est ut aliquanti illic milites transmittantur, quos gloria tua admonere et hortati ut parati sint ad laborem studeat. Et occasione inventa cum gloriosis filiis nostris Mauricio et Vitaliano loquere, et quaecumque vobis Deo adiutore pro utilitate rei publicae steterint, facite. Et si hic vel ad Ravennates partes nec dicendum Ariulfum cognoveritis excurrere, vos a dorso eius ita sicut viros fortes condecet laborate, quatenus opinio vestra ex laboris vestri qualitate amplius in re publica Deo auxiliante proficiat.

Illud tamen prae omnibus admonemus ut familiam Aloin et Adobin atque Ingildi Grusingi, qui cum glorioso Mauricio magistro militum esse noscuntur, sine aliqua mora vel excusatione relaxes, quatenus venientes illic homines praedicti viri cum eis sine aliquo impedimento debeat ambulare.

Gregorio Magno, Lettere, II, 4, (settembre 591).

Traduzione in italiano


(C) Gregorius Ioahanni episcopo Vellitrano. Temporis qualitas admonet episcoporum sedes, antiquitus certis civitatibus constitutas, ad alia quae securiora putamus eiusdem dioceseos loca transponere, quo et habitatores nunc dirigere, et barbarici possit periculum facilius declinari. Propterea te Iohannem fratrem coepiscopumque nostrum Vellitrensis civitatis sedemque tuam in loco qui appellatur Arenata ad sanctum Andream apostolum praecepimus exinde transmigrari, quatenus et ab hostilitatis incursu liberior exsistere valeas, et illic consuetudine sollemnium festa disponas.

Gregorio Magno, Lettere, II, 13, (febbraio 592).

Traduzione in italiano


(D) Gregorius Rusticianae patriciae. Iam dudum vestrae excellentiae me scripsisse et saepius imminuisse reminiscor ut beati Petri apostolorum principis limina revidere festinet. Et quae tanta sit Constantinopolitanae civitatis delectatio quaeue Romanae urbis oblivio ignoro; obtinete apud vos hac ex re nunc usque nil merui. […] Filium vero meum Petrum hominem vestrum […] si requiritis, invenietis quantus hic omnium habitantium circa excellentiam vestram amor sit quantumque desiderium ut vos revidere mereantur. Et si praecipiente Deo sacris eloquiis admonemur ut etiam inimicos diligere debeamus, pensandum nobis est quantae culpae sit etiam amantes minime amare. Ac si forte dicitur quod amantur, nos certissime scimus quia nemo potest diligere quos non vult videre. Sin vero gladios Italiae ac bella formidatis, sollicite deberis aspicere quanta beati Petri apostolorum principis in hac urbe protectio est, in qua sine magnitudine populi et sine adiutoriis militum tot annis inter gladios illaesi Deo auctore servamur. Haec nos, quia amamus, dicimus. […] Decem vero auri libras, quas in captivorum redemptione excellentia vestra transmisit, praefato filio meo deferente suscepi.

Gregorio Magno, Lettere, VIII, 22 (maggio 598).

Traduzione in italiano


(E) Gregorius Agilulfo regi Langobardorum. Gratias excellentiae vestrae referimus, quia petitionem nostram audientes pacem, quae utrisque esset partibus profutura, sicut de vobis confidentiam habuimus, ordinastis. Ex qua re excellentiae vestrae prudentiam et bonitatem valde laudavimus, quia pacem diligendo Deum vos, qui auctor ipsius est, amare monstratis. Nam si, quod absit, facta non fuisset, quid aliud agi habuit, nisi ut cum peccato et periculo partium miserorum rusticorum sanguis, quorum labor utrisque proficit, funderetur? Sed ut prodesse nobis eandem pacem, quemadmodum a vobis facta est, sentiamus, paterna caritate salutantes, petimus ut, quotiens occasio se dederit, ducibus vestris per diversa loca et maxime in his partibus constitutis vestris praecipiatis epistulis ut hanc pacem, sicut promissum est, pure custodiant et occasiones sibi aliquas non quaerant, unde aut contentio quaedam aut ingratitudo nascatur, quatenus voluntati vestrae amplius agere gratias valeamus.

Gregorio Magno, Lettere, IX, 66 (novembre-dicembre 598).

Traduzione in italiano

© 2000
Reti Medievali
UpUltimo aggiornamento: 01/09/05