Didattica

Didattica > Fonti > Antologia delle fonti altomedievali > VII > 1

Fonti

Antologia delle fonti altomedievali

a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto

VII
L’età carolingia / 1
Politica e avvenimenti

1. Le guerre di Carlo Magno

(A) Eginardo, Vita di Carlo, SRG, 5-7, 9,15.

(B) Capitolazione della Sassonia, KK 1, cc. I-14.

Una delle caratteristiche più evidenti – ed impressionanti – del lungo governo di Carlo, prima re dei Franchi e poi imperatore romano, fu la lunghissima serie di campagne militari, tutte o quasi vittoriose, da lui condotte con energia incessante lungo tutti i quarantasette anni del suo regno. Alla morte di Carlo, nell’814, il suo dominio copriva una superficie di più di un milione di chilometri quadrati. Egli, come scrive con grande chiarezza il suo biografo Eginardo nella conclusione del passo qui riportato (A), aveva aggiunto al già vasto regno franco l’Aquitania (768-771), la Guascogna, la Catalogna – alle spedizioni in Spagna si collega il nucleo storico (778) della posteriore Chanson de Roland –, l’Italia (774), la Pannonia dove erano insediati gli Avari – che dopo la sconfitta subita per mano dei Franchi di fatto scomparvero dalla storia – e tutta la Germania orientale e parte delle terre slave, giungendo alla Vistola e al Danubio. Oltre a ciò, Carlo aveva respinto le prime incursioni danesi, affermato il suo dominio sulla Baviera allontanando il troppo ambizioso duca Tassilone, domato i Bretoni irriducibili nel nord-ovest della Francia, e, soprattutto, sottomesso i Sassoni, con un distruttivo conflitto quasi trentennale (772-799) nel corso del quale il dominio franco fu imposto tramite campagne militari, uccisioni di massa, deportazioni e una cristianizzazione brutale imposta con la forza. La capitulatio (risalente al 785; poi mitigata nel 797) promulgata per i Sassoni vinti è una testimonianza interessante non solo delle loro antiche credenze pagane, ma anche del legame che si era ormai istituito tra espansionismo franco e conversione (anche violenta: l’alternativa, lo si vede bene, è la morte) dei nemici vinti (B). Insieme all’altro dato già ricordato – l’enorme dilatazione territoriale del dominio franco – questo fatto costituì una delle premesse della nascita dell’impero carolingio.

(A) Omnium bellorum, quae gessit, primo Aquitanicum, a patre inchoatum, sed nondum finitum […]

Conpositis in Aquitania rebus eoque bello finito, regni quoque socio iam rebus humanis exempto, rogatu et precibus Hadriani Romanae urbis episcopi exoratus bellum contra Langobardos suscepit. […] Karolus vero post inchoatum a se bellum non prius destitit, quam et Desiderium regem, quem longa obsidione fatigaverat, in deditionem susciperet, filium eius Adalgisum, in quem spes omnium inclinatae videbantur, non solum regno, sed etiam Italia excedere conpelleret […].

Post cuius finem Saxonicum, quod quasi intermissum videbatur, repetitum est. Quo nullum neque prolixius neque atrocius Francorumque populo laboriosius susceptum est; quid Saxones, sicut omnes fere Germaniam incolentes nationes, et natura feroces et cultui daemonum dediti nostraeque religioni contrarii acque divina neque humana iura vel polluere vel transgredi inhonestum arbitrabantur. Suberant et causae, quae cotidie pacem conturbare poterant, termini videlicet nostri et illorum poene ubique in plano contigui, praeter pauca loca, in quibus vel silvae maiores vel montium iuga interiecta utrorumque agros certo limite disterminant, in quibus caedes et rapinae et incendia vicissim fieri non cessabant. Quibus adeo Franci sunt irritati, ut non iam vicissitudinem reddere, sed apertum contra eos bellum suscipere dignum iudicarent. Susceptum est igitur adversus eos bellum, quod magna utrimque animositate, tamen maiore Saxonum quam Fruncorum damno, per continuos triginta tres annos gerebatur. Poterat siquidem citius finiri, si Saxonum hoc perfidia pateretur. […] Sed magnanimitas regis ac perpetua tam in adversis quam in prosperis mentis constantia nulla eorum mutabilitate vel vinci poterat vel ab his quae agere coeperat defatigari. Nam numquam eos huiuscemodi aliquid perpetrantes inpune ferre passus est, quin aut ipse per se ducto aut per comites suos misso exercitu perfidiam ulcisceretur et dignam ab eis poenam exigeret, usque dum, omnibus qui resistere solebant profligatis et in suam potestatem redactis, decem milia hominum ex his qui utrasque ripas Albis fluminis incolebant cum uxoribus et parvulis sublatos transtulit et huc atque illuc per Galliam et Germaniam multimoda divisione distribuit. Eaque conditione a rege proposita et ab illis suscepta tractum per tot annos bellum constat esse finitum, ut, abiecto daemonum cultu et relictis patriis caerimoniis, Christianae fidei atque religionis sacramenta susciperent et Francis adunati unus cum eis populus efficerentur.

Cum enim assiduo ac poene continuo cum Saxonibus bello certaretur, dispositis per congrua confiniorum loca praesidiis, Hispaniam quam muximo poterat belli apparatu adgreditur; saltuque Pyrinei superato, omnibus, quae adierat, oppidis atque castellis in deditionem acceptis, salvo et incolomi exercitu revertitur; praeter quod in ipso Pyrinei iugo Wasconicam perfidiam purumper in redeundo contigit experiri. Nam cum agmine longa, ut loci et angustiarum situs permittebat, porrectus iret exercitus, Wascones in summi mentis vertice positis insidiis – est enim locus ex opacitate silvarum, quarum ibi maxima est copia, insidiis ponendis oportunus – extremam impedimentorum partem et eos qui novissimi agminis incedentes subsidio praecedentes tuebantur desuper incursantes in subiectam vallem deiciunt, consertoque cum eis proelio usque ad unum omnes interficiunt, ac direptis impedimentis, noctis beneficio, quae iam instabat, protecti summa cum celeritate in diversa disperguntur. Adiuvabat in hoc facto Wascones et levitus armorum et loci, in quo res gerebatur, situs, et contra Francos et armorum gravitas et loci iniquitas per omnia Wasconibus reddidit impares. In quo proelio Eggihardus regiae mensae praepositus, Anshelmus comes palatii [et Hruodlandus Brittannici limitis praefectus] cum aliis conpluribus interficiuntur. Neque hoc factum ad praesens vindicari poterat, quia hostis re perpetrata ita dispersus est, ut ne fama quidem remaneret, ubinam gentium quaeri potuisset.

Haec sunt bella, quae rex potentissimus per annos XLVII – tot enim annis regnaverat – in diversis terrarum partibus summa prudentia atque felicitate gessit. Quibus regnum Francorum, quod post patrem Pippinum magnum quidem et forte susceperat, ita nobiliter ampliavit, ut poene duplum illi adiecerit. Nam cum prius non amplius quam ea pars Galliae, quae inter Rhenum et Ligerem oceanumque ac mare Balearicum iacet, et pars Germaniae, quae inter Saxoniam et Danubium Rhenumque ac Salam fiuvium, qui Thuringos et Sorabos dividit, posita a Francis qui Orientales dicuntur incolitur, et praeter haec Alamanni atque Baioarii ad regni Francorum potestatem pertinerent: ipse per bella memorata primo Aquitaniam et Wasconiam totumque Pyrinei montis iugum et usque ad Hiberum amnem, qui apud Navarros ortus et fertilissimos Hispaniae agros secans sub Dertosae civitatis moenia Balearico mari miscetur; deinde Italiam totam, quae ab Augusta Praetoria usque in Calabriam inferiorem, in qua Graecorum ac Beneventanorum constat esse confinia, decies centum et eo amplius passuum milibus longitudine porrigitur; tum Saxoniam, quae quidem Germaniae pars non modica est et eius quae a Francis incolitur duplum in lato habere putatur, cum ei longitudine possit esse consimilis; post quam utramque Pannoniam et adpositam in altera Danubii ripa Daciam, Histriam quoque et Liburniam atque Dalmaciam, exceptis maritimis civitatibus, quas ob amicitiam et iunctum cum eo foedus Constantinopolitanum imperatorem habere permisit; deinde omnes barbaras ac feras nationes, quae inter Rhenum ac Vistulam fluvios oceanumque ac Danubium positae, lingua quidem poene similes, moribus vero atque habitu valde dissimiles, Germaniam incolunt, ita perdomuit, ut eus tributurias efficeret; inter quas fere praecipuae sunt Welatabi, Sorabi, Abodriti, Boemani – cum his namque bello conflixit – ceterus, quorum multo maior est numerus, in deditionem suscepit.

Eginardo, Vita di Carlo, SRG, 5-7, 9, 15.

Traduzione in italiano

(B) Constitute sunt primum de maioribus capitulis.

1. Hoc placuit omnibus, ut ecclesiae Christi, que modo construuntur in Saxonia et Deo sacratae sunt, non minorem habeant honorem sed maiorem et excellentiorem quam vana habuissent idolorum.

2. Si quis confugium fecerit in ecclesiam, nullus eum de ecclesia per violentiam, expellere praesumat, sed pacem habeat usque dum ad placitum praesentetur, et propter honorem Dei sanctorumque ecclesiae ipsius reverentiam concedatur ei vita et omnia membra. Emendet autem causam in quantum potuerit et ei fuerit indicatum; et ei ducatur ad praesentiam domni regis, et ipse eum mittat ubi clementiae ipsius placuerit.

3. Si quis ecclesiam per violentiam intraverit et in ea per vim vel furtu aliquid abstulerit vel ipsam ecclesiarn igne cremaverit, morte moriatur.

4. Si quis sanctum quadragensimale ieiunium pro despectu christianitatis contempserit et carnem comederit, morte moriatur; sed tamen consideretur a sacerdote, ne forte causa necessitatis hoc cuilibet proveniat ut carnem commedat.

5. Si quis episcopum aut presbyterum sive diaconum interficerit, similiter capite punietur.

6. Si quis a diabulo deceptus crediderit secuudum morem paganorum, virum aliquem aut feminam strigam esse et homines commedere, et propter hoc ipsam incenderit vel carnem eius ad commedendum dederit vel ipsam commederit, capitali sententiae punietur.

7. Si quis corpus defuncti hominis secundum ritum paganorum fiamma consumi fecerit et ossa eius ad cinerem redierit, capitae punietur.

8. Si quis deinceps in gente Saxonorum inter eos latens non baptizatus se abscondere voluerit et ad baptismum venire contempserit paganusque permanere voluerit, morte moriatur.

9. Si quis hominem diabulo sacrificaverit et in hostiam more paganorum daemonibus obtulerit, morte moriatur.

10. Si quis cum paganis consilium adversus christianos inierit vel cum illis in adversitate christianorum perdurare voluerit, morte moriatur; et quicumque hoc idem fraude contra regem vel gentem christianorum consenserit, morte moriatur.

11. Si quis domino regi infidelis apparuerit, capitali sententia punietur.

12. Si quis filiam domini sui rapuerit, morte morietur.

13. Si quis dominum suum vel dominam suam interficerit, simili modo punietur.

14. Si vero pro his mortalibus criminibus latenter commissis aliquis sponte ad sacerdotem confugerit et confessione data ageri poenitentiam voluerit, testimonio sacerdotis de morte excusetur.

Capitolazione della Sassonia, KK 1, cc. 1-14.