Didattica

Fonti

Antologia delle fonti altomedievali

a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto

© 2000 – Stefano Gasparri per “Reti Medievali”

X
L’Italia
L’età dell’anarchia politica

1. La contesa per il regno

(A) Liutprando, Antapodosis, I, 18, 22-25, 28-31, 37-42.

La fine della dinastia carolingia segnò l’inizio di una lunga fase di instabilità politica ai vertici del regnum Italiae (questo nome si era affermato nel corso del secolo IX, senza cancellare del tutto quello di regnum Langobardorum). I maggiori esponenti dell’aristocrazia laica, titolari delle grandi circoscrizioni territoriali (le marche), ormai divenute ereditarie, si lanciarono infatti in una dura competizione per il potere. La situazione era complicata dai loro rapporti con l’aristocrazia degli altri regni successori dell’impero – la stessa aristocrazia italica era di origine in gran parte transalpina – e dall’intervento frequente, quindi, di pretendenti provenienti d’Oltralpe. Alla scomparsa di Carlo il Grosso furono i marchesi di Spoleto, con Guido (891-894) e suo figlio Lamberto (892-898), a battersi per il trono contro Berengario I del Friuli, che fu dapprima battuto; si ebbe allora – sollecitato dallo sconfitto – l’intervento di Arnolfo di Carinzia, re di Germania, incoronato re e imperatore nell’896 da papa Formoso, acerrimo nemico degli Spoletini. La morte del papa e la ritirata precipitosa di Arnolfo, caduto gravemente ammalato, segnarono il trionfo temporaneo di Lamberto di Spoleto: e si ebbe allora la macabra ‘sinodo del cadavere’, nella quale il nuovo pontefice Stefano VI processò i resti mortali del defunto papa Formoso [cfr. anche paragrafo 5]. La morte a breve distanza di Lamberto – che aveva costretto Berengario a rinserrarsi nell’Italia nordorientale – consegnò però il regno al marchese del Friuli, che lo tenne, con alterna fortuna (dovette confrontarsi con sempre nuovi rivali, come Ludovico di Provenza e Rodolfo di Borgogna), fino al 924. Testimone privilegiato di questi fatti è il vescovo Liutprando di Cremona, la cui narrazione è acuta e ricca di particolari anche se non sempre obiettiva.

(A) Copiis denique utraque ex parte collectis iuxta fluvium Triviam, qui quinque Placentia miliariis extat, civile praeparant bellum. In quo cum partibus ex utrisque caderent multi, Berengarius fugam petiit, triumphum Wido obtinuit. […]

Igitur Berengarius dum ubi prospera sibi adversari prospiceret, […] Arnulfi regis adit potentiam, orans ac pollicens, ut si ipsum adiuvaret, se totamque Italiam, ut ante promiserat, dicioni suae supponeret. Tantae siquidem, ut praediximus, promissionis gratia excitus copiis collectis non minimis Italiam adit. Cui Berengarius, ut promissionis suae fidem daret, credulitatis arrabonem clipeum portat.

Susceptus itaque a Veronensibus ad urbem proficiscitur Pergamum. Ubi dum firmissima loci munitione confisi, immo decepti homines ei occurrere nollent, castrametatus, eodem belli fortitudine urbem cepit, iugulat, trucidat. Civitatis etiam comitem, Ambrosius nomine, cum ense, balteo, armillis ceterisque pretiosissimis indumentis suspendi ante portae ianuam fecit. Quod factum ceteris omnibus urbibus cunctisque principibus terrorem parvum non attulit; […]

Mediolanenses igitur atque Ticinenses hac fama perterriti eius non passi sunt praestolari adventum, verum praemissa legatione iussioni suae se obtemperaturos promittunt. Ottonem itaque, Saxonum potentissimum ducem – huius gloriosissimi atque invictissimi regis Ottonis, qui nunc superest et feliciter regnat, avus – Mediolanum defensionis gratia dirigit; recta ipse Ticinum tendit.

Wido denique huius impetum ferre non valens Camerinum Spoletumque versus fugere coepit. Quem sine dilatione acriter rex insequitur, urbes et castella omnia sibi resistentia vi debellans. Nullum siquidem fuerat castrum natura etiam ipsa munitum, quod virtuti huius saltem resistere moliretur. Quid autem mirum, cum ipsa civitatum omnium regina, magna scilicet Roma, huius impetum ferre nequiverit? […]

Hoc in tempore Formosus papa religiosissimus a Romanis vehementer aflictabatur, cuius et hortatu Romam rex Arnulfus advenerat. In cuius ingressu ulciscendo papae iniuriam multos Romanorum principes obviam sibi properantes decollare praecepit.

Causa autem simultatis inter Formosum papam et Romanos haec fuit. Formosi decessore defuncto Sergius quidam Romanae ecclesiae diaconus erat, quem Romanorum pars quaedam papam sibi elegerat. Quaedam vero pars non infima nominatum, Formosum, Portuensis civitatis episcopum, pro vera religione divinarumque doctrinarum scientia papam sibi fieri anhelabat. Nam dum in eo esset, ut Sergius apostolorum vicarius ordinari debuisset, ea, quae Formosi favebat partibus, pars Sergium non mediocri cum tumultu et iniuria ab altari expulit et Formosum papam constituit.

Descenditque Sergius in Tusciam, quatinus Adelberti, potentissimi marchionis, auxilio iuvaretur; quod et factum est. Nam, Formoso defuncto atque Arnulfo in propria extincto is, qui post Formosi necem constitutus est, expellitur, Sergiusque papa per Adelbertum constitutur. Quo constituto, ut inpius doctrinarumque sanctarum ignarus, Formosum e sepulcro extrahere atque in sedem Romani pontificatus sacerdotalibus vestimentis indutum collocare praecepit. Cui et ait: “Cum Portuensis esses episcopus,cur ambitionis spiritu Romanam universalem usurpasti sedem?” His expletis, sacratis Mox exutum vestimentis digitisque tribus abscisis, in Tiberim iactare praecepit cunctosque, quos ipse ordinaverat, gradu proprio depositos iterum ordinavit. […]

Quantae autem esset auctoritatis quantaeque religionis papa Formosus fuerit, hinc colligere possumus, quoniam, dum a piscatoribus postmodum esset inventus atque ad beati Petri apostolorum principis ecclesiam deportatus, sanctorum quaedam imagines hunc in loculo positum venerabiliter salutarunt. Hoc namque a religiosissimis Romanae urbis viris persaepe audivi. […]

Iustus igitur Deus uxori Widonis, quae huic paraverat mortem, parat viduitatis dolorem. Sicut enim praefati sumus, dum redeuntem Arnulfum Wido rex e vestigio sequeretur, iusta fluvium defunctus est Tarum. Cuius obitum Berengarius ut audivit, festinus Papiam venit regnumque potenter accepit. Fideles vero fautoresque Widonis veriti, ne ab eis inlatam Berengarius ulcisceretur iniuriam, et quia semper Italienses geminis uti dominis volunt, quatinus alterum alterius terrore coherceant, Widonis regis defuncti filium, nomine Lambertum, elegantem iuvenem, adhuc ephoebum nimisque bellicosum, regem constituunt. Coepit denique hunc adire populus, Berengarium deserere. Cumque Berengarius Lamberto magno cum excrcitu Papiam tendenti copiarum paucitate obviare nequiret, Veronam petiit isticque securus deguit. Non post multum vero temporis Lambertus rex, cum esset vir severus, principibus gravis est visus. Unde et legatos Veronam dirigunt, regem Berengarium ad se venire, Lambertum vero expellere petunt.

Magimfredus praeterea, praedives Mediolanensis urbis comes, quinquennio huic rebellis extiterat; qui non solum urbem, in qua rebellis erat, Mediolanium scilicet, defenderat, verum etiam vicina circumquaque loca Lamberto servientia nimis depopulabat. Quod factum rex non passus est abire inultum, psalmographum illud persaepe ruminans: “Cum accepero tempus, ego iustitias iudicabo”. Nam post paululum capitis hunc iusserat damnare sententia. Quae res terrorem cunctis Italiensibus non minimum adtulit.

Denique hoc eodem tempore Adelbertus, illustris Tuscorum marchio, atque Ildeprandus, praepotens comes, huic nisi sunt rebellare. Tantae quippe Adelbertus erat potentiae, ut inter omnes Italiae principes solus ipse cognomento diceretur Dives. Huic erat uxor nomine Berta, Hugonis nostro post tempore regis mater; cuius instinctu tam nefaria coepit ipse facinora. Nam collecto exercitu cum Ildeprando comite constanter Papiam tendere festinat.

Lambertus interea rex harum rerum inscius in Marinco, XL ferme milibus Papia distans, venationibus occupatur. Cumque praefati marchio et comes cum inmenso, sed invalido Tuscorum exercitu Bardonis montem transirent, Lamberto regi medio in nemore venanti, ut sese res habuerat, nuntiatur. Is vero, sicut erat animi constans viribusque potens, suos non passus est milites praestolari, sed collectis, quos secum habuerat, centum ferme militibus cursu praepeti eis obviare festinat.

Iamiam Placentiam venerat, cum hi iusta fluvium Sesterionem ad burgum, […].

Rex igitur cum animi ferox tum ingenio callens, in ipso eos noctis conticinio opprimit dormientes ferit, oscitantes iugulat. Ventum denique ad ipsos est, qui huius ductores exercitus erant. Cumque iis non ex multitudine alius, sed rex ipse praeclari huius facinoris nuntius esset, non dico pugnandi, verum fugiendi terror ipse abstulit facultatem. Verum Ildeprandus fuga lapsus Adelbertum intra animalium praesepe latitantem dereliquit. Qui dum repertus esset atque ante regis praesentiam ductus, cum ilico ita convenit: “Sibillino spiritu uxorem tuam Bertam prophetasse credimus quae te scientia sua regem aut asinum facturam promisit. Verum quia regem noluit aut, ut magis credendum est, non potuit, asinum, ne mentiretur, effecit, dum te cum Arcadiae pecuaribus ad praesaepe declinare coegit!” Praeterea hoc cum isto nonnulli capiuntur, vinciuntur, Papiam ducuntur, custodiae mancipantur.

His ita gestis rex iterum Lambertus praefato in loco Marinco venationibus occupatur, quoad omnium principum decreto, quid super captis agendum esset, deliberaretur. Sed o utinam venatio haec feras, non caperet reges! Aiunt sane hunc, dum, sicut moris est, apros effreni sectaretur equo, cecidisse collumque fregisse.

Liutprando, Antapodosis, I, 18, 22-25, 28-31, 37-42.

Traduzione in italiano