Didattica

Fonti

Antologia delle fonti altomedievali

a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto

© 2000 – Stefano Gasparri per “Reti Medievali”

X
L’Italia
L’età dell’anarchia politica

2. Gli Ungari in Italia

(A) Liutprando, Antapodosis, II, 9-13, 15.

Il colpo decisivo all’autorità pubblica fu inferto dall’apparizione in Italia dei nomadi Ungari, un popolo di cavalieri di razza mongolica, da poco stanziatisi nella pianura lungo il Tibisco e il medio Danubio. Si trattava degli ultimi venuti dalla steppa dell’Asia, quell’autentica fucina di popoli che dall’età tardoantica non aveva mai cessato di riversare invasori sulle terre occidentali. La durissima disfatta patita da Berengario, da poco unico padrone del regno italico, sulle rive del Brenta (900), lo indebolì di fronte all’aristocrazia (che ben presto gli oppose Ludovico di Provenza) e alle popolazioni, che rimasero indifese di fronte alle scorrerie degli Ungari, che saccheggiarono Pavia e poi dilagarono fino al profondo sud, dove la pugliese Otranto subì la stessa sorte della capitale del regno. Si aprivano così alcuni decenni durissimi per l’Italia: la persecuzione dei “pagani” durò fino agli anni 940-941.

(A) Sol necdum piscis signum deserens arietis occupabat, cum inmenso atque innumerabili collecto exercitu Italiam petunt, Aquilegiam, Veronam, munitissimas pertranseunt civitates, et Ticinum, quae nunc alio exellentiori Papia notatur vocabulo, nullis resistentibus veniunt. Rex igitur Berengarius tam praeclarum novumque facinus -antehac enim, neque nomen gentis huius audierat- satis mirari non potuit. Italorum igitur, Tuscorum, Volscorum, Camerinorum, Spoletinorum quosdam libris, alios nuntiis directis, omnes tamen in unum venire praecepit, factusque est exercitus triplo Hungariorum validior.

Cumque sibi rex Berengarius tot adesse copias cerneret, superbiae spiritu inflatus magisque triumphum de hostibus multitudini suae quam Deo tribuens, solus ipse cum paucis quodam in opidulo degens voluptati operam dabat. Quid igitur? Tantam mox ut Hungarii contemplati sunt multitudinem, animo consternati, quid facerent, deliberare non poterant. Preliari poenitus formidabant, fugere omnino nequibant. Verum inter utramque hanc aestuationem fugere magis quam preliaris iuvat; persequentibusque Christianis Adduam fluvium natando, ita ut nimia festinatione plurimi necti submergerentur, pertranseunt.

Hungarii denique consilio non malo accepto inter nuntiis Christianos rogant, quatinus praeda omni cum lucro reddita ipsi incolumes remeare possent. Quam peticionem Christiani funditus abdicantes his, pro dolor, insultabant potiusque vincula, quis Hungarii vincirentur, quam arma, quibus necarentur, exquirunt. Cumque pagani Christianorum animos hoc pacto mulcere nequirent, vetus rati melius consilium, coepta sese liberare satagunt fuga sicque fugiendo in Veronenses latissimos campos perveniunt.

Christianorum primi horum iam novissimos insecuntur; fitque eodem pugnae proludium, in quo victoriam habuere pagani. Validiore vero propinquante exercitu fugae non immemores coeptum iter percurrunt.

Veneruntque Christicolae cuim idololatribus pariter iuxta fluvium Brentam; equi enim nimium defatigati fugiendi copiam negabant Hungariis. Simul igtur utraeque acies convenere, memorati tantummodo fluvii alveo separatae. Hungarii denique nimio terrore coacti omnem suppellectilem, captivos, arma omnia, equos, singulis tantum quibuscum repedare posserit retentis, dare promittunt; hoc praeterea in honere suae petitionis adiungunt, ut, si vita tantum comite datis omnibus illos remeare permitterent, se numquam amplius Italiam ingressuros, filiis suis obsidibus datis, promitterent. Verum heu Christiani superbiae tumore decepti minis paganos, ceu iam victos, insecuntur […].

Hac itaque exhortatione utcumque animos recreati tres in partes insidias ponunt, recta ipsi fluvium transeundo hostes, in medios ruunt. Christianorum enim plurimi longa propter internuntios expectatione fatigati per castra, ut cibo recrearentur, descenderant; quos tanta Hungarii celeritate confoderant, ut in gula cibum transfigerent aliis, quibusdam equis fugam negarent ablatis, eoque illos levius perhimebant, quo sine equis eos esse conspexerant. Ad augmentum denique perditionis Christianorum non parva inter eos erat discordia. Nonnulli plane Hungariis non solum pugnam non inferebant, sed, ut proximi caderent anhelabant; atque ad hoc perversi ipsi perverse fecerant, quatinus, dum proximi caderent, soli ipsi quasi liberius regnarent. Qui dum proximorum necessitatibus subvenire neglegunt eorumque necem diligunt, ipsi propriam incurrunt. Fugiunt itaque Christiani, saeviuntque pagani, et qui prius supplicare muneribus nequibant, supplicantibus postmodum parcere nesciebant. Interfectis denique fugatisque Christianis omnia Hungarii regni loca saeviendo percurrunt. neque erat, qui eorum praesentiam nisi munitissimis forte praestolaretur in locis. Illorum sane adeo praevaluerat virtus, quatinus eorum pars quaedam Bagoariam, Sueviam, Franciam, Saxoniam, quaedam vero depopularetur Italiam.

Liutprando, Antapodosis, II, 9-13, 15.

Traduzione in italiano