Logo di Reti Medievali 

Didattica

spaceleftMappaCalendarioDidatticaE-BookMemoriaOpen ArchiveRepertorioRivistaspaceright

Didattica > Fonti > Antologia delle fonti altomedievali > X > 8

Fonti

Antologia delle fonti altomedievali

a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto

© 2000 – Stefano Gasparri per “Reti Medievali”


X
L’Italia
L’età dell’anarchia politica

8. La cessione dei diritti pubblici e i castelli
(A) Berengario I, Diplomi, FSI 35, n. 36 (902).
(B) Berengario I, Diplomi, FSI 35, n. 47 (904).
(C) Berengario I, Diplomi, FSI 35, n.65 (906).
(D) Berengario I, Diplomi, FSI 35, n. 75 (911).
(E) Berengario I, Diplomi, FSI 35, n. 76 (911).
(F) Ugo, Diplomi, FSI 38, n. 15 (928).
(G) Ugo e Lotario, Diplomi, FSI 38, n. 53 (940?).
(H) Lotario, Diplomi, FSI 38, n. 11 (948).
(I) Lotario, Diplomi, FSI 38, n. 10 (947).

Analizzando dall’interno i diplomi regi, si vede chiaramente come il periodo di regno di Berengario I sia quello della massima cessione di beni e soprattutto di diritti pubblici. Al monastero di S. Cristina di Olona, oltre ad una curtis, viene concesso sulle medesime terre il districtus, cioè la capacità di distringere, quella facoltà del potere pubblico che consiste nella possibilità di costringere anche con la forza a sottostare ai propri comandi, secondo la legge (A). Al vescovo di Bergamo – che, dato significativo, conta sulla collaborazione dei cives – le mura da ricostruire per fronteggiare gli Ungari sono affidate “in eterno” (B): e il controllo delle mura equivale al governo della città. Si cominciano a costruire i castelli, altra prerogativa un tempo esclusiva del potere pubblico, per difendersi dagli attacchi continui, ma i costruttori sono dei privati, come il vescovo di Reggio (D) o il diacono Audeberto (C), che da questa operazione – nata come difesa antiungara – ricaverà introiti economici (i diritti di mercato) e la possibilità di esercitare un potere effettivo sulle popolazioni protette dalle mura del suo castello. Per entrambi, il vescovo e il diacono, è prevista l’immunità, cioè l’esenzione da qualunque intervento pubblico sui beni (i castelli) oggetto del diploma. Anche un nutrito gruppo di capifamiglia – si tratta comunque di personaggi di alto livello – costruisce un castello (E), formando una sorta di consorzio di gestione; ricompaiono, come nemici, i pagani e i cattivi cristiani; anche per questi capifamiglia è prevista l’immunità.

I successori di Berengario non poterono fermare questo processo. Ugo concede la publica functio – in pratica, il complesso dei diritti pubblici – alla chiesa di Parma, che la eserciterà sulle sue terre, e Lotario fa lo stesso con quella di Trieste; diritti analoghi ottiene un membro della potente dinastia comitale degli Aleramici, i futuri marchesi del Monferrato. Unico freno ai poteri signorili, almeno in area cittadina, è l’azione delle comunità di cives. Nel concedere al vescovo di Mantova il diritto di battere moneta, Lotario afferma infatti che i cittadini dovranno dire la loro sul titolo della lega d’argento e sul peso della moneta.


(A) In nomine domini Dei omnipotentis eterni. Berengarius divina favente clementia rex. […] Quapropter omnium fidelium sancte Dei Ecclesie nostrorumque presentium scilicet et futurorum prenoscat solertia, tam pro Dei amore quamque pro anime nostre remedio per hoc nostrum preceptum concessisse ac nostre largitionis dono emisisse monasterio Sancte Christine quod Ollonna vocatur quandam curtem iuris regni nostri que Salutiola nominatur, sitam prope ipsum monasterium plus minusve miliaria quinque, ubi nunc Iohannes qui et Azo vocatur abbas preesse videtur, quem nos dum ipse vixerit ibi abbatem fore sancimus ad victum et substentationem fratrum inibi Deo famulantium cum casis scilicet, terris, vineis, campis, pratis, pascuis, silvis, […] piscationibus, aquis aquarumque decursibus cum alveo Padi, molendinis, ripatico, paludibus, montibus, planiciebus, diviso et non diviso, sortido et non sortido, redditibus, servis utriusque sexus, aldionibus et aldianis seu districto et omni diffinitione legaliter finiendi, seu quicquid dici et nominari potest sicut hactenus regie potestati et parti pertinuit in integrum, cum ínsulis et vadis in Pado que ex ipsa curte pertinere videntur, seu Broilo, Castellione, Laurentiasco, Meletum, cum tota venatione ipsius curtis iam dicto monasterio concedimus […].

Berengario I, Diplomi, FSI 35, n. 36 (902).

Traduzione in italiano


(B) In nomine sanctae et individuae Trinitatis. Berengarius divina favente clementia rex. […] Quapropter omnium fidelium sanctae Dei Ecclesiae nostrorumque presentium scilicet et futurorum comperiat industria, Hildegarium venerabilem episcopum et Sigefredum gloriosum sacri palacii nostri comitem dilectos consiliarios nostros nostram adiisse mansuetudinem vice Adelberti reverendi sanctae Bergomensis ecclesiae episcopi innotescentes, eandem urbem Bergamum hostili quadam inpugnatione devictam, unde nunc maxime sevorum Ungrorum incursione et ingenti comitum suorumque ministrorum oppressione turbatur, postulantes, ut turres et muri ipsius civitatis reedificentur et labore et studio prefati episcopi suorumque concivium et ibi confugientium sub defensione eiusdem matricis ecclesiae Beati Vincentii in pristinum redificentur […] Quorum devotis precibus libentissime adsensum prebentes, […] statuimus, ut pro imminentis necessitate et Paganorum incursu civitas ipsa Bergamensis reedificetur ubicumque predictus episcopus et concives necessarium duxerint. turres quoque et muri seu portae i urbis labore et studio ipsius episcopi et concivium ibidemque cofugientium sub potestate et defensione prenominati episcopi suorumque successorum perpetuis consistant temporibus.

Berengario I, Diplomi, FSI 35, n. 47 (904).

Traduzione in italiano


(C) In nomine domini Dei aeterni. Berengarius rex. Noverit omnium fidelium sanctae Dei Ecclesiae nostrorumque presentium scilicet ac futurorum devota sollertia, Ardingum reverentissimum episcopum dilectumque archicancellarium nostrum suppliciter nostrae serenitatis exorasse clementiam, quatenus ob Paganorum incursionem concederemus nostra auctoritate Audeberto diacono sanctae Veronensis aecclesiae licentiam aedificandi castrum in loco ubi dicitur Nogaria inter curtes Duorum Roborum et villam quae nominatur Tillioano, super ripam videlicet fluvii qui Tartarum dicitur, circa quod etiam castrum et infra ipsum castrum negotia exercere et mercatum edificare prefati episcopi precibus licentiam eidem diacono tribuere perpetualiter dignaremur. Cuius dignis impetrationibus acclinati, in prenominato loco et fundo eumdem Audebertum diaconum castrum edificare permisimus eumque cum bertiscis, merulorum propugnaculis atque fossatis omnique monitione et] argumento affirmare hac inscriptione decrevimus, […] et mercatum ibique nostra licentia construat -ad suam proprietatem, theloneum, palificturam, ripaticum, reddibitiones cunctasque exhibitiones vel districtiones, sive quicquid per aliquid aut ingenium regie parti exinde aliquando pertinere potuisset prelibato diacono iure proprietario in integrum concedimus et largimur. nullus quoque comes, vicecomes, sculdassio, gastaldio, decanus vel cuiuslibet dignitatis aut ordinis magna parvaque persona in eodem castro placitum custodire, aut aliud aliquid inibi ad regiam partem exigere vel vindicare, aut mansionaticas facere potestative presumat, vel de eodem mercato publice parti aliquid persolvere cogatur […].

Berengario I, Diplomi, FSI 35, n. 65 (906).

Traduzione in italiano


(D) In nomine domini nostri Iesu Christi Dei aeterni. Berengarius rex. […] Quapropter omnium sanctae Dei Ecclesiae presentium scilicet ac, futurorum noverit industria, Ardingum reverentissimum episcopum et Ingelfredum dilectum fidelem nostrum suppliciter nostram petiisse clementiam, quatinus i Petro sanctae Regensis ecclesiae venerabili episcopo edificandi castrum [in] sua plebe in honore sancti Stephani constructa sita in Vicolongo licentiam concederemus. Quorum precibus acclinati, ita fieri decrevimus et hoc nostrae largitionis preceptum scribere iussimus, per quod iam dicto Petro episcopo plenissima largitione licentiam construendi castrum in prefata sua plebe concedimus. illud preterea nostra regali institutione sancimus, ut nullus dux, comes, vicecomes […].

Berengario I, Diplomi, FSI 35, n. 75 (911).

Traduzione in italiano


(E) In nomine domini nostri Iesu Christi Dei aeterni. Berengarius divina favente clementia rex. Quia regalis celsitudo opressis et necessitatem patientibus sublevationis atque defensionis auxilium semper prebere debet, noverit omnium fidelium sancte Dei Eclesie nostrorumque presentium scilicet hac futurorum industria, hos homines, id sunt: Leo iudex domni regis et vicedomino sancte Novariensis eclesie, Vuarnempertus scavinus, Petronaus et Teupertus germanis, Domnolo, Benedictus, item Benedictus filius quondam Uvedei, et tercio Benedictus, Angelbertus, ítem Angelbertus, Ursus, Vualpertus germanis, Aredeo, Peredeo, Dominicus, Stephanus germanis, item Stephanus, Simpertus, Gausus notarius, Vuidelbertus, item Teupertus, Vualfredus germanis, Teuderadus, habitatores in vico Galiate, Vuido de ipso loco, Rimfredus, Amelfredus et Martinus germanis, Alpertus, Arisusus de vico Berconate, ad nos venerunt postulantes atque [pet]entes, pro persecucione Paganorum atque malorum Christianorum virorum licentiam daremus in suorum proprietatem castellum hedificandi. Quorum peticionibus pro Dei amore nostreque anime mercede assensum prebentes, ut castrum, propugnacula, bertiscas ad expugnandum, prout volunt, hedificent concessimus, per huius paginam inscriptionis iubentes atque precipientes, ut nullus comes, vicecomes atque sculdassio […].

Berengario I, Diplomi, FSI 35, n. 76 (911).

Traduzione in italiano


(F) In nomine Dei eterni. Hugo gratia Dei rex. […] Quocirca noverit omnium fidelium sanctae Dei Ecclesiae nostrorum presentium scilicet et futurorum industria, Sigefredum venerabilem episcopum carissimumque fidelem nostrum consiliarium nostram humiliter postulasse clementiam, quatenus sancte Parmensi ecclesie in honorem sanctae Mariae aedificatae, cui idem. Sigefredus in presenti praesul esse dinoscitur, et ecclesie Sancti Domnini […] de ornnibus rebus […]. Cuius petitionibus pro Dei omnipotentis amore earundemque ecclesiarum exaltatione et pro remedio animae nostrae atque iam dicti venerabilis episcopi devoto servitio, ut ita fieret, annuimus […].

Ugo, Diplomi, FSI 38, n. 15 (928).

Traduzione in italiano


(G) In nomine domini Dei aeterni. Hugo et Lotharius divina favente clementia reges. [… ] Quocirca omnium fidelium sanctae Dei Ecclesiae nostrorumque presentium scilicet ac futurorum devocio, noverit, Ambrosium episcopum et Eldricum comitem dilectosque fideles nostros nostram suppliciter serenitatis nostrae postulasse clementiam, quatinus cuidam fideli nostro Alledramo comiti quandam cortem quae Forum nuncupatur, sitam supra fluvium Tanari, adiacentem scilicet in comitatu Aquensi, iure proprietario nomine per hoc nostrae inscriptionis preceptum usque in perpetuum concedere dignaremur. Cuius petitionibus inflexi, eandem cortem […] per hoc nostrum praeceptum in integrum concedimus […] una cum castris et capellis, casis, terris, piscationibus, portubus, venacionibus, reddibicionibus, districtionibus, cum servis etiam et ancillis, aldionibus et aldianibus […] insuper concedimus eidem fideli nostro Alledramo suisque heredibus, ut de villa quae vocatur Runco et de omnibus arimannis in ea morantibus omnem districtionem omnemque publicam functionem et querimoniam […].

Ugo e Lotario, Diplomi, FSI 38, n. 53 (940?).

Traduzione in italiano


(H) In nomine sanete et individue Trinitatis. Lotharius divina favente clementia rex. […] Quocirca omnium sancte Ecclesie Dei fidelium nostrorum que presentium scilicet et futurorum comperiat universitas, qualiter interventu ac petitione Attonis venerabilis episcopi nobis dilecti fidelis […] per hoc nostruin preceptum […] donamus […] ecclesie Beate Dei genitricis et virginis Marie Sanctique Iusti martiris, que capud est Tergestini episcopii, cui preest venerabilis Vir Iohannes episcopus noster, dilectus fidelis, omnes res iuris nostri regni atque districtum et publicam querimoniam et quidquid publice parti nostre rei pertinere videtur, tam infra eamdem Tergestinam civitatem coniacentes quamque extra circumcirca et undique versus tribus miliariis protentis, nec non et murum ipsius civitatis totum per circuitum cum tribus portis et posterulis […].

Lotario, Diplomi, FSI 38, n. 11 (948).

Traduzione in italiano


(I) […]

Lotario, Diplomi, FSI 38, n. 10 (947).

Traduzione in italiano

© 2000
Reti Medievali
UpUltimo aggiornamento: 01/09/05