Logo di Reti Medievali

Didattica

Fonti

Antologia delle fonti altomedievali

a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto

© 2000 – Stefano Gasparri per “Reti Medievali”


IX
L’età carolingia / 3
Società, istituzioni, economia

4. Il ruolo della chiesa
(A) Capitolare generale dei missi dominici, KK 1, cc. 1-5, 13 (802).
(B) Capitolare di Héristal, KK 1, c. 7 (779).
(C) Concilio di Francoforte, KK 1, c. 25 (794 ).

Il coinvolgimento pieno delle gerarchie ecclesiastiche nella gestione del potere politico costituisce uno dei tratti più caratteristici dell’impero fondato da Carlo. Si tratta anzi, a ben vedere, di qualcosa di più profondo: c’è una completa compenetrazione tra regnum e sacerdotium, entrambi coinvolti a pieno titolo nel tentativo di raggiungere un fine umano e divino al tempo stesso, l’ordine sulla terra – all’interno di un impero che coincideva con la cristianità – e la salvezza nell’aldilà per il popolo cristiano. Non stupisce perciò che in particolare i vescovi siano tra i principali collaboratori degli imperatori carolingi. Testimonianza oggettiva della simbiosi tra impero e Chiesa è l’obbligo, universalmente esteso, della decima (e della nona) sui prodotti della terra.

Il capitolare sui missi dominici (A), emanato agli inizi dell’802, è anch’esso un documento interessante per comprendere questo rapporto. I missi, istituiti da Carlo per verificare il corretto funzionamento del potere pubblico nell’impero – ma trasformatisi talvolta in veri e propri reggenti, come accadde ad esempio in Italia con Adalardo nei primi tempi del regno di Pipino – sono sia ecclesiastici che laici: arcivescovi, vescovi e abati (lo stesso Adalardo era abate di Corbie) figurano in prima fila tra i missi, che sono posti al di sopra degli stessi conti. E tra gli impegni richiesti dal giuramento di fedeltà che i missi dovevano esigere da tutti i liberi, i doveri religiosi e morali balzano in primo piano: servizio di Dio e servizio dell’imperatore coincidono pienamente.


(A) 1. De legatione a domno imperatore directa. Serenissimus igitur et christianissimus domnus imperator Karolus elegit ex optimatibus suis prudentissimis et sapientissimos viros, tam archiepiscopis quam et reliqui episcopis simulque et abbates venerabiles laicos religiosos, et direxit in universum regnum suum, et per eos cunctis subsequentibus secundum rectam legem vivere concessit. Ubi autem aliter quam recte et iuste in lege aliquit esse constitutum, hoc diligentissimo animo esquirere iussit et sibi innotescere: quod ipse donante Deo meliorare cupit. Et nemo per ingenium suum vel astutiam per scriptam legem, ut multi solent, vel sibi suam iustitiam marrire audeat vel prevaleat, neque ecclesiis Dei neque pauperibus nec viduis nec pupillis nullique homini christiano. Sed omnes omnino secundum Dei praeceptum iusta viverent rationem iusto iudicio, et unusquisque in suo proposito vel professione unianimiter permanere ammonere: canonici vita canonica absque turpis lucris negotio pleniter observassent, sanctemoniales sub diligenti custodia vitam suam custodirent, laici et seculares recte legibus suis uterentur absque fraude maligno, omnem in invicem in caritate et pace perfecte viverent. Et ut ipsi missi diligenter perquirere, ubicumque aliquis homo sibi iniustitiam factam ab aliquo reclamasset, sicut Dei omnipotentis gratiam sibi cupiant custodire et fidelitate sibi promissa conservare; ita ut omnino in omnibus ubicumque, sive in sanctis ecclesiis Dei vel etiam pauperibus, pupillis et viduis adque cuncto populo legem pleniter adque iustitia exhiberent secundum voluntatem et timorem Dei. Et si tale aliquit esset quod ipsi per se cum comitibus provincialibus emendare et ad iustitiam reducere nequivissent, hoc absque ulla ambiguitate cum brebitariis suis ad suum referent iudicium; et per nullius hominis adulationem vel praemium, nullius quoque consaguinitatis defensione vel timore potentum rectam iustitia via inpediretur ab aliquo.

2. De fidelitate promittenda domno imperatori. Precepitque, ut omni homo in toto regno suo, sive ecclesiasticus sive laicus, unusquisque secundum votum et propositum suum, qui antea fidelitate sibi regis nomine promisissent, nunc ipsum promissum nominis cesaris faciat; et hii qui adhuc ipsum promissum non perficerunt omnes usque ad duodecimo aetatis annum similiter facerent. Et ut omnes traderetur publice, qualiter unusquisque intellegere posset, quam magna in isto sacramento et quam multa conprehensa sunt, non ut multi usque nunc extimaverunt tantum fidelitate domno imperatori usque in vita ipsius, et ne aliquem inimicum in suum regnum causa inimicitiae inducat, et ne alicui infidelitate illlius consentiant aut retaciat, sed ut sciant omnes istam in se rationem hoc sacramentum habere.

3. Primum, ut unusquisque et persona propria se in sancto Dei servitio secundum Dei preceptum et secundum sponsionem suam pleniter conservare studeat secundum intellectum et vires suas, quia ipse domnus imperator non omnibus singulariter necessariam potest exhibere curam et disciplinam.

4. Secundo, ut nullus homo neque cum periuri neque alii ullo ingenio vel fraude per nullius umquam adolationem vel praemium neque servum domni imperatoris neque terminum neque terram nihilque quod iure potestativo permaneat nullatenus contradicat neque abstrahere audeat vel celare; et ut nemos fugitivos fiscales suos, qui se iniuste et cum fraudes liberas dicunt, celare neque abstrahere cum periurio vel alio inienio presumat.

5. Ut sanctis ecclesiis Dei neque viduis orphanis neque peregrinis fraude vel rapinam vel aliquit iniuriae quis facere presumat; quia ipse domnus imperator, post Domini et sanctis eius, eorum et protector et defensor esse constitus est.


13. Ut episcopi, abbates adque abbatissae advocatos adque vicedomini centenariosque legem scientes et iustitiam diligentes pacificosque et mansuetos habeant, qualiter per illosque sanctae Dei ecclesiae magis profectum vel merces adcrescat; quia nullatennus neque praepositos neque advocatos damnosus et cupidus in monasteria habere volumus, a quibus magis nos blasphemias vel detrimenta oriantur. Sed tales sint, quale eos canonica vel regularis institutio fieri iubet, voluntati Dei subditos et ad omnes iustitia perficiendi semper paratos, legem pleniter observantes absque fraude maligno, iustum semper iudicium in omnibus exercentes, praepositos vero tales, quales sancta regula fieri docet.

Capitolare generale dei messi, KK 1, cc. 1-5, 13 (802).

Traduzione in italiano


(B) De decimis, ut unusquisque homo sua decima donet, et per iussionem et consilium episcopi in cuius parochia fuerit dispensentur.

Capitolare di Héristal, KK 1, c. 7 (779).

Traduzione in italiano


(C) Ut decimas et nonas sive census omnes generaliter donent qui debitores sunt ex beneficis et rebus ecclesiarum secundum priorum capitolarum domni regis; et omnis homo ex sua proprietate legitimam decimam ad ecclesiam conferat.

Concilio di Francoforte, KK 1, c. 25 (794).

Traduzione in italiano

© 2000
Reti Medievali
Ultimo aggiornamento: 01/09/05