Fonti
Antologia delle fonti altomedievali
a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto
© 2000 – Stefano
Gasparri per “Reti Medievali”
4. Il ruolo della chiesa
(A) Capitolare generale
dei missi dominici, KK 1, cc. 1-5, 13 (802).
(B) Capitolare di Héristal, KK 1, c. 7 (779).
(C) Concilio di Francoforte, KK 1, c. 25 (794 ).
Il coinvolgimento pieno delle gerarchie ecclesiastiche nella gestione
del potere politico costituisce uno dei tratti più caratteristici
dell’impero fondato da Carlo. Si tratta anzi, a ben vedere, di
qualcosa di più profondo: c’è una completa compenetrazione
tra regnum e sacerdotium, entrambi coinvolti a pieno
titolo nel tentativo di raggiungere un fine umano e divino al tempo
stesso, l’ordine sulla terra – all’interno di un impero
che coincideva con la cristianità – e la salvezza nell’aldilà
per il popolo cristiano. Non stupisce perciò che in particolare
i vescovi siano tra i principali collaboratori degli imperatori carolingi.
Testimonianza oggettiva della simbiosi tra impero e Chiesa è
l’obbligo, universalmente esteso, della decima (e della nona)
sui prodotti della terra.
Il capitolare sui missi dominici (A),
emanato agli inizi dell’802, è anch’esso un documento
interessante per comprendere questo rapporto. I missi, istituiti
da Carlo per verificare il corretto funzionamento del potere pubblico
nell’impero – ma trasformatisi talvolta in veri e propri
reggenti, come accadde ad esempio in Italia con Adalardo nei primi tempi
del regno di Pipino – sono sia ecclesiastici che laici: arcivescovi,
vescovi e abati (lo stesso Adalardo era abate di Corbie) figurano in
prima fila tra i missi, che sono posti al di sopra degli stessi
conti. E tra gli impegni richiesti dal giuramento di fedeltà
che i missi dovevano esigere da tutti i liberi, i doveri religiosi
e morali balzano in primo piano: servizio di Dio e servizio dell’imperatore
coincidono pienamente.
(A) 1. De legatione a domno
imperatore directa. Serenissimus igitur et christianissimus domnus imperator
Karolus elegit ex optimatibus suis prudentissimis et sapientissimos
viros, tam archiepiscopis quam et reliqui episcopis simulque et abbates
venerabiles laicos religiosos, et direxit in universum regnum suum,
et per eos cunctis subsequentibus secundum rectam legem vivere concessit.
Ubi autem aliter quam recte et iuste in lege aliquit esse constitutum,
hoc diligentissimo animo esquirere iussit et sibi innotescere: quod
ipse donante Deo meliorare cupit. Et nemo per ingenium suum vel astutiam
per scriptam legem, ut multi solent, vel sibi suam iustitiam marrire
audeat vel prevaleat, neque ecclesiis Dei neque pauperibus nec viduis
nec pupillis nullique homini christiano. Sed omnes omnino secundum Dei
praeceptum iusta viverent rationem iusto iudicio, et unusquisque in
suo proposito vel professione unianimiter permanere ammonere: canonici
vita canonica absque turpis lucris negotio pleniter observassent, sanctemoniales
sub diligenti custodia vitam suam custodirent, laici et seculares recte
legibus suis uterentur absque fraude maligno, omnem in invicem in caritate
et pace perfecte viverent. Et ut ipsi missi diligenter perquirere, ubicumque
aliquis homo sibi iniustitiam factam ab aliquo reclamasset, sicut Dei
omnipotentis gratiam sibi cupiant custodire et fidelitate sibi promissa
conservare; ita ut omnino in omnibus ubicumque, sive in sanctis ecclesiis
Dei vel etiam pauperibus, pupillis et viduis adque cuncto populo legem
pleniter adque iustitia exhiberent secundum voluntatem et timorem Dei.
Et si tale aliquit esset quod ipsi per se cum comitibus provincialibus
emendare et ad iustitiam reducere nequivissent, hoc absque ulla ambiguitate
cum brebitariis suis ad suum referent iudicium; et per nullius hominis
adulationem vel praemium, nullius quoque consaguinitatis defensione
vel timore potentum rectam iustitia via inpediretur ab aliquo.
2. De fidelitate promittenda domno imperatori. Precepitque, ut omni
homo in toto regno suo, sive ecclesiasticus sive laicus, unusquisque
secundum votum et propositum suum, qui antea fidelitate sibi regis nomine
promisissent, nunc ipsum promissum nominis cesaris faciat; et hii qui
adhuc ipsum promissum non perficerunt omnes usque ad duodecimo aetatis
annum similiter facerent. Et ut omnes traderetur publice, qualiter unusquisque
intellegere posset, quam magna in isto sacramento et quam multa conprehensa
sunt, non ut multi usque nunc extimaverunt tantum fidelitate domno imperatori
usque in vita ipsius, et ne aliquem inimicum in suum regnum causa inimicitiae
inducat, et ne alicui infidelitate illlius consentiant aut retaciat,
sed ut sciant omnes istam in se rationem hoc sacramentum habere.
3. Primum, ut unusquisque et persona propria se in sancto Dei servitio
secundum Dei preceptum et secundum sponsionem suam pleniter conservare
studeat secundum intellectum et vires suas, quia ipse domnus imperator
non omnibus singulariter necessariam potest exhibere curam et disciplinam.
4. Secundo, ut nullus homo neque cum periuri neque alii ullo ingenio
vel fraude per nullius umquam adolationem vel praemium neque servum
domni imperatoris neque terminum neque terram nihilque quod iure potestativo
permaneat nullatenus contradicat neque abstrahere audeat vel celare;
et ut nemos fugitivos fiscales suos, qui se iniuste et cum fraudes liberas
dicunt, celare neque abstrahere cum periurio vel alio inienio presumat.
5. Ut sanctis ecclesiis Dei neque viduis orphanis neque peregrinis fraude
vel rapinam vel aliquit iniuriae quis facere presumat; quia ipse domnus
imperator, post Domini et sanctis eius, eorum et protector et defensor
esse constitus est.
13. Ut episcopi, abbates adque abbatissae advocatos adque vicedomini
centenariosque legem scientes et iustitiam diligentes pacificosque et
mansuetos habeant, qualiter per illosque sanctae Dei ecclesiae magis
profectum vel merces adcrescat; quia nullatennus neque praepositos neque
advocatos damnosus et cupidus in monasteria habere volumus, a quibus
magis nos blasphemias vel detrimenta oriantur. Sed tales sint, quale
eos canonica vel regularis institutio fieri iubet, voluntati Dei subditos
et ad omnes iustitia perficiendi semper paratos, legem pleniter observantes
absque fraude maligno, iustum semper iudicium in omnibus exercentes,
praepositos vero tales, quales sancta regula fieri docet.
Capitolare generale dei messi, KK 1, cc. 1-5, 13
(802).
Traduzione in
italiano
(B) De decimis, ut unusquisque
homo sua decima donet, et per iussionem et consilium episcopi in cuius
parochia fuerit dispensentur.
Capitolare di Héristal, KK 1, c. 7 (779).
Traduzione in
italiano
(C) Ut decimas et nonas sive
census omnes generaliter donent qui debitores sunt ex beneficis et rebus
ecclesiarum secundum priorum capitolarum domni regis; et omnis homo
ex sua proprietate legitimam decimam ad ecclesiam conferat.
Concilio di Francoforte, KK 1, c. 25 (794).
Traduzione in
italiano |