Fonti
Antologia delle fonti altomedievali
a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto
© 2000 – Stefano Gasparri per “Reti Medievali”
7. La crisi della libertà nelle campagne e il problema della
giustizia (A) Capitolare Olonese
mondano, KK 1, cc. 1-3 (825). (B) I placiti del “Regnum
Italiae”, FSI 92, 1, 49 (845). (C) Codice Diplomatico
Amiatino, 165 (887). (D) Capitolare di Pipino,
KK 1, c. 10 (790 circa)
Capitolare generale dei messi,
KK 1, c. 26 (802)
Capitolare italico di Pipino,
KK 1, c. 12 (801 (806?) - 810).
Capitoli diretti dai missi
dominici ai conti, KK 1, c. 5 (801-813).
Capitolare di Héristal,
KK 1, c. 22 (779).
Capitoli che devono essere
conosciuti mediante i missi, KK 1, c. 1 (803-813).
Capitolare italico di Pipino,
KK 1, c. 16 ( 801 (806?) – 810).
Anche all’altro estremo della piramide sociale carolingia, rispetto
al vertice rappresentato dai comitati, si notavano chiari segni di sofferenza
della struttura. Il potere in aumento dell’aristocrazia, laica
ed ecclesiastica, aveva infatti come premessa l’estensione della
ricchezza fondiaria e della capacità di controllo di quella sulla
forza lavoro contadina. Con mezzi legali o illegali, quali la pressione
violenta, i grandi costringevano spesso gli allodieri a cedere le loro
terre e ad entrare nelle maglie della curtis. Su questo processo
giocò un ruolo fondamentale anche il desiderio dei piccoli proprietari
di sfuggire all’onere, sempre più grave, del servizio militare,
con i connessi costosi obblighi di armamento. A tale scopo, infatti,
visto che l’obbligo gravava, oltre che sui vassalli, solo sui
proprietari, molti cedevano le loro terre (riavendole indietro in gestione)
a grandi laici ed ecclesiastici, sfuggendo così alla leva e,
più in generale, agli obblighi pubblici (quali la custodia del
placito, la riparazione di ponti e strade, ecc.). È un processo
che – senza grandi risultati – cercò di bloccare
Lotario con il Capitolare olonese dell’825 (A).
Ma l’estensione della grande proprietà – sia in senso
territoriale che in quello dei diritti esercitati – era un fatto
inarrestabile. Nel placito trentino dell’845 (B),
durante il regno di Ludovico II, i monaci del monastero di S. Maria
in Organo di Verona rivendicano la servitù di un gruppo di lavoratori
di terre del monastero; la difesa disperata della libertà (in
parte, in questo caso, premiata) da parte di questi ultimi si deve scontrare
con il fatto oggettivo della prestazione delle corvées,
intese sempre più come un fatto servile.
Il terzo testo (C) presenta,
per la prima volta, un documento d’archivio. Si tratta di un contratto
di livello con coltivatori, una forma contrattuale tra le più
tipiche delle campagne italiane altomedievali. Si vede bene come, accanto
al contenuto economico del livello – che potremmo definire, in
modo molto approssimativo, una forma di affitto della terra –
si affermi una valenza extraeconomica: la sottomissione del livellario
alla giustizia dell’abate di S. Salvatore al Monte Amiata. Per
questa via, una via contrattuale scritta (in Italia; altrove i rapporti
avevano una base maggiormente consuetudinaria, orale), i grandi proprietari
terrieri si avviavano a diventare signori. Ci avviamo verso la maturazione
della signoria fondiaria.
Un altro grande problema della società carolingia era l’amministrazione
della giustizia in un impero enorme, ma dotato di strutture statali
molto rozze. I capitolari di Carlomagno evidenziano come il sovrano
si sforzò di combattere ogni forma di abuso ed ingiustizia (D),
cercando anche di risolvere personalmente i casi più spinosi;
ad esempio ordinava che gli fossero mandati tutti coloro che volevano
ricorrere alla faida, ossia vendicarsi personalmente con la forza, senza
accettare il prezzo del risarcimento stabilito dalla legge. L’ossessiva
ripetizione di alcuni divieti dimostra tuttavia che l’esercizio
della giustizia era in realtà in mano ai potenti locali, i quali,
con la forza o con la corruzione, riuscivano a piegare al loro volere
i pubblici ufficiali. Con i servi questo problema non si poneva neppure,
poichè un articolo di un capitolare stabiliva che i padroni potessero
comportarsi nei loro confronti nel modo che ritenevano più opportuno. (A) 1. Statuimus ut liberi homines,
qui tantum proprietatis habent unde hostem bene facere possunt et iussi
facere nolunt, ut prima vice secundum legem illorum statuto damno subiaceant;
si vero secundo inventus fuerit neglegens, bannum nostrum id est LX
solidos persolvat; si vero tertio quis in eadem culpa fuerit inplicatus,
sciat se omnem substantiam suam amissurum aut in exilio esse mittendum.
De mediocribus quippe liberis qui non possunt per se hostem facere comitum
fidelitati committimus, ut inter duos aut tres seu quatuor, vel si necesse
fuerit amplius, uni qui melior esse videtur adiutorium praebeant ad
nostrum servicium faciendum. De his quoque qui propter nimiam paupertatem
neque per se hostem facere neque adiutorium prestare possunt, conserventur
quousque valeant recuperare.
2. Placet nobis, ut liberi homines, qui non propter paupertatem sed
ob vitandam reipublicae utilitatem fraudolenter ac ingeniose res suas
ecclesiis delegant easque denuo sub censu utendas recipiunt, ut, quousque
ipsas res possident, hostem et reliquas publicas funciones faciant.
Quodsi iussa facere neglexerint, licentiam eos distringendi comitibus
permittimus per ipsas res, nostra non resistente emunitate, ut status
et utilitas regni huiuscemodi adinventionibus non infirmetur.
3. Volumus ut similis mensura in laicali ordine de hac re servetur;
videlicet si quis alterius proprietatem qui hostem facere potest emerit
aut quovis modo ad eum pervenerit eique ad utendum eas dimiserit, si
neglegens de hoste fuerit, per ipsas res a comite distringatur, ut in
quocumque publica non minoretur utilitas.
Capitolare olonese mondano, KK 1, cc. 1-3 (825)
Traduzione in
italiano (B) In nomine domini et salvatoris
nostri Iesu Christi. Dum ad excellentissimam potestatem domni Hludovuichi
gloriosissimi regis dommi Hlotharii imperatoris filii proclamandum et
dicendum, venisset Audiber abba monasterie sancte Marie, quod est situm
non longe a civitatem Veronam ad portam Organi, quod: “Homines
pertinentes suprascripto monasterio seo sinodochio sancte Marie, que
edificavit bone memorie Lupo dux cum coniunge sua Ermilenda, qui pertinet
a suprascripto monasterio, qui commanent in comitatu Tridentino, deberent
facere hoperas et aliud servitium per conditionem a partem suprascripti
monasterii; modo se inde suptraunt de ipsas hoperas, vel servitium,
nescio pro qua rem; unde in ipso comitatu iustitia minime habere potuimus”.
Tunc predictus rex de suis presentiis missum suum Garibaldum palatinum
iudicem illuc direxit ad ipsam suprascriptam causam inquirendum et eidem
abbati iustitiam fatiendum. […] Ibique veniens ad eorum presentia
Audibertus abba una cum Anscauso advocato suprascripti monasterii proclamandum
et dicendum contra Lupone Suplainpunio filius quondam Lupardo de Tilliarno
quia: “iste Lupo Suplainpunio nominatus, bisavius et avius et
pater tuus tempore Langobardorum et Francorum et tu ipse moderno tempus
infra tregintam annos fecistis hoperas per conditionem ad partem sancte
Marie; nescio pro qua causa, modo te suptrais, et jpsas hoperas minime
facis”. Ad hec respondebat Lupo: “Non est ita veritas, quod
ego aut parentes mei ad partem sancte Marie hoperas per conditionem
fecissemus, nisi quod comendavimus nos Ariperto abbati”. Tunc
nos suprascripti scavini interrogavimus ipso Lupone, si potuisset probare
sicut ipse dicebat. Et ipso dixit, quod sic potuisset. Tunc nos suprascripti
scavinis iudicavimus ut daret Lupo vuadiam de consignatione. Et posuit
fideiussores Dagipertum et Lubarium. Et posuerunt constitutum placitum
in civitatem ad suprascriptam curtem ducalem.[…] In primis interrogavimus
nos suprascriptis scavinis et auditores Lupone Supplainpunio, si aberet
paratos ipsos testes sicut vadiam dedit, et ipse dixit quod sic aberet,
et presentavit suos testes, id est Launulfum et Iohannem de Baovarius,
Gisempertum de Lanzimas. Dum suprascripti testes in nostra presentia
presentati fuissent, sic nos iudices ipsos testes unum ab alio separati
fecimus et minutius atque diligenter inquisivimus. In primis Launulfus
dixit: “Scio de ista contentione que abet iste Anscausus advocatus
de sinodochio sancte Marie cum isto Lupone Suplainpunio fatientem operas
ad partem sancte Marie de ipsas res ubi resedebant per condìtionem
tam isto Lupone Suplainpunio quam et parentes eius, absit quod de personas
suas, nisi de ipsas res ubi resedebant”. Iohannes, Gisempertus
similiter dixerunt licut et Launulfus dixit. Post hoc testimonium dictum,
interrogavimus nos suprascripti scavini Anscauso advocato, si habuisset
testes contra opponendum nostrisque presentasse presentiis. Quibus Anscausus
advocatus dixit: “Sic, habemus, tamen non est nobis necessum,
quia isti testes magis testificant de ipsas res ad partem monasterii
de sinodochio sancte Marie, quam ad partem istius Luponi Suplainpunio”.
Sic fecimus nos suprascripti scavini predictos testes a nostris presentiis
unumquisque manum suam super sancta evangelia ponere et iuraverunt,
ut, qualiter de ipsa causa testimonium dixerunt, sic fuisset veritas,
et Lupo Supplainpunio iuravit et confirmavit testes suos, ut, qualiter
testes eius de ipsa causa testimonium dixerunt, sic fuisset veritas.
Post hunc sacramentum factum et omnia veritate per ipsos testes inquesita,
tunc apparuit nobis iudicibus recte et iudicavimus, ut pars suprascripti
monasterii sancte Marie aberet ipsas res qualiter testes eius testimonium
dixerunt, ut lex est, et finitum est.
I placiti del “regnum Italiae”, FSI,
1, 49 (a. 845).
Traduzione in
italiano (C) In nomine Domini Dei et
Salvatori nostri Ihesum Christi. Karulus serenissimus imperator augustu,
anno inperii eius septimo a, mense novenber, intrante dies septimo,
indictione sexta. Previdi ego Petrus abbas vir venerabilis rector de
monasterio Domini Salvatori sito munte Amiate qualiter per nostra convenencia
et per unc livellu confirmo te Waliprandu, filio bone memorie Liudifridi,
in casa et res illa, qui est posita in casale Iusterna, de quanta tu
modo presente die ad tua detenit manu, qui est de pertenencia sancti
Salvatori; et adousimus tibi ad ipsa sorte una pecia de terra ibi in
ipso casale, tamen clarefacimus de ipsa pecia de terra […] infra
iste designate et nominate loca in integru confirmo te Walipran ad filiis
et ehredis tui, tam casa cum solamenta earum, curte, orta, terris et
vineis, pratis, silvis, rivis et pascuis, mobilia et inmobilia, ommia
et in omnibus tam in suprascripto casale vel in eorum vocabulis ibi
ad ipsa sorte nobis legibus pertinere esse videtur et quanta ad ipsa
sorte adousimus in te qui supra Waliprandu ad livellario nomine in integra
confirmo te; in talis enit vero tinore et nostre convenecie, ut tam
tu quam et tui filii et ehredis pro suprascripta casa et res angaria
facere et perexolvere debetis tercia etdomata manualis ad suprascripto
monasterio vel in eius pertinencia, et ipsa casa et res melioretur nam
non pegioretur, pro sola iusticia faciendu ad mandatu nostru venire
debeatis infra comitatum Clusio, si nos vobis legem iudicaverimus, nam
non amplius. Et si vos hec omnia conpleveritis, et nos qui supra Petru
abbas aut mei posteris suscessori ampliu violento ordine superinposuerimus,
tunc conponere promitto ego qui supra Petru abbas cum mei posteri tibi
cui supra suprascripto Waliprando seu ad tuis filiis et ehredis pena
numero solidos centum; et exeatis vos foris de suprascripta casa et
res cum omnes res mobile, quia inter nobis taliter convenit. Pro ideo
promitto ego qui supra Waliprandu cum mei filiis et ehredis vobis cui
supra Petroni abbas seu ad tui posteri suscessori in ommia suprascripta
vestra capitula permanere et adinplere, quomodo vos superius decreviste
[…]. Si omnia, qualiter superiu legitur, non permanserimus, aut
ipsa casa et res relinquerimus, tunc conponere promitto […] id
est similis pena numero solidos centu; et exeamus nos foris de suprascripta
casa et res vacuit et inanit, quia inter nobis taliter convenit.
Codice diplomatico amiatino, 165 (887).
Traduzione in
italiano (D) Placuit nobis inserere:
ubi lex est, praecellat consuetudinem, et nulla consuetudo superponatur
legi.
Capitolare di Pipino, KK 1, c. 10 (790 circa).
Ut iudices secundum scriptam legem iuste iudicent, non secundum arbitrium
suum.
Capitolare generale dei messi, KK 1, c. 26 ( 802).
Volumus etiam atque iubemus, ut comites et eorum iudices non dimittant
testes habentes mala fama testimonium perhibere, sed tales eligantur
qui testimonium bonum habeant inter suos pagenses.
Capitolare italico di Pipino, KK 1, c. 12 (801 (806?)
- 810).
Deinde observate etiam valde, ne aut vos ipsi aut aliquis, quantum
vos praevidere potestis, in vestro ministerio in hoc malo ingenio deprehensus
fiat, ut dicatis: “Tacete, donec illi missi transeat, et postea
faciamus nobis invicem iustitias!” et per illam occasionem ipsae
iustitiae aut remaneant aut certe tarde fiant; sed magis certate, ut
ante factae fiant quam nos veniamus ad vos.
Capitoli diretti dai missi dominici ai conti, KK
1, c. 5 (801-813).
Si quis pro faida precium non vult, tunc ad nos sit transmissus, et
nos eum dirigamus ubi damnum minime facere possit. Simili modo et qui
pro faida pretium solvere noluerit nec iustitiam exinde facere, in tali
loco mittere eum volumus ut per eum maior damnum non crescat.
Capitolare di Héristal, KK 1, c. 22 (779).
Ut nullus ad mallum vel placitum infra patria arma, id est scutum et
lanceam, portet.
Capitoli che devono essere conosciuti mediante i messi, KK
1, c. 1 (803-813).
domini distringant et inquirant servos suos, sicut ipsi amant.
Capitolare italico di Pipino, KK 1, c. 16 (801 (806?)
- 810).
Traduzione in
italiano
|