Logo di Reti Medievali

Didattica

Fonti

Antologia delle fonti altomedievali

a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto

© 2000 – Stefano Gasparri per “Reti Medievali”


IX
L’età carolingia / 3
Società, istituzioni, economia

7. La crisi della libertà nelle campagne e il problema della giustizia
(A) Capitolare Olonese mondano, KK 1, cc. 1-3 (825).
(B) I placiti del “Regnum Italiae”, FSI 92, 1, 49 (845).
(C) Codice Diplomatico Amiatino, 165 (887).
(D) Capitolare di Pipino, KK 1, c. 10 (790 circa)
       Capitolare generale dei messi, KK 1, c. 26 (802)
       Capitolare italico di Pipino, KK 1, c. 12 (801 (806?) - 810).
       Capitoli diretti dai missi dominici ai conti, KK 1, c. 5 (801-813).
       Capitolare di Héristal, KK 1, c. 22 (779).
       Capitoli che devono essere conosciuti mediante i missi, KK 1, c. 1 (803-813).
       Capitolare italico di Pipino, KK 1, c. 16 ( 801 (806?) – 810).

Anche all’altro estremo della piramide sociale carolingia, rispetto al vertice rappresentato dai comitati, si notavano chiari segni di sofferenza della struttura. Il potere in aumento dell’aristocrazia, laica ed ecclesiastica, aveva infatti come premessa l’estensione della ricchezza fondiaria e della capacità di controllo di quella sulla forza lavoro contadina. Con mezzi legali o illegali, quali la pressione violenta, i grandi costringevano spesso gli allodieri a cedere le loro terre e ad entrare nelle maglie della curtis. Su questo processo giocò un ruolo fondamentale anche il desiderio dei piccoli proprietari di sfuggire all’onere, sempre più grave, del servizio militare, con i connessi costosi obblighi di armamento. A tale scopo, infatti, visto che l’obbligo gravava, oltre che sui vassalli, solo sui proprietari, molti cedevano le loro terre (riavendole indietro in gestione) a grandi laici ed ecclesiastici, sfuggendo così alla leva e, più in generale, agli obblighi pubblici (quali la custodia del placito, la riparazione di ponti e strade, ecc.). È un processo che – senza grandi risultati – cercò di bloccare Lotario con il Capitolare olonese dell’825 (A). Ma l’estensione della grande proprietà – sia in senso territoriale che in quello dei diritti esercitati – era un fatto inarrestabile. Nel placito trentino dell’845 (B), durante il regno di Ludovico II, i monaci del monastero di S. Maria in Organo di Verona rivendicano la servitù di un gruppo di lavoratori di terre del monastero; la difesa disperata della libertà (in parte, in questo caso, premiata) da parte di questi ultimi si deve scontrare con il fatto oggettivo della prestazione delle corvées, intese sempre più come un fatto servile.

Il terzo testo (C) presenta, per la prima volta, un documento d’archivio. Si tratta di un contratto di livello con coltivatori, una forma contrattuale tra le più tipiche delle campagne italiane altomedievali. Si vede bene come, accanto al contenuto economico del livello – che potremmo definire, in modo molto approssimativo, una forma di affitto della terra – si affermi una valenza extraeconomica: la sottomissione del livellario alla giustizia dell’abate di S. Salvatore al Monte Amiata. Per questa via, una via contrattuale scritta (in Italia; altrove i rapporti avevano una base maggiormente consuetudinaria, orale), i grandi proprietari terrieri si avviavano a diventare signori. Ci avviamo verso la maturazione della signoria fondiaria.

Un altro grande problema della società carolingia era l’amministrazione della giustizia in un impero enorme, ma dotato di strutture statali molto rozze. I capitolari di Carlomagno evidenziano come il sovrano si sforzò di combattere ogni forma di abuso ed ingiustizia (D), cercando anche di risolvere personalmente i casi più spinosi; ad esempio ordinava che gli fossero mandati tutti coloro che volevano ricorrere alla faida, ossia vendicarsi personalmente con la forza, senza accettare il prezzo del risarcimento stabilito dalla legge. L’ossessiva ripetizione di alcuni divieti dimostra tuttavia che l’esercizio della giustizia era in realtà in mano ai potenti locali, i quali, con la forza o con la corruzione, riuscivano a piegare al loro volere i pubblici ufficiali. Con i servi questo problema non si poneva neppure, poichè un articolo di un capitolare stabiliva che i padroni potessero comportarsi nei loro confronti nel modo che ritenevano più opportuno.


(A) 1. Statuimus ut liberi homines, qui tantum proprietatis habent unde hostem bene facere possunt et iussi facere nolunt, ut prima vice secundum legem illorum statuto damno subiaceant; si vero secundo inventus fuerit neglegens, bannum nostrum id est LX solidos persolvat; si vero tertio quis in eadem culpa fuerit inplicatus, sciat se omnem substantiam suam amissurum aut in exilio esse mittendum. De mediocribus quippe liberis qui non possunt per se hostem facere comitum fidelitati committimus, ut inter duos aut tres seu quatuor, vel si necesse fuerit amplius, uni qui melior esse videtur adiutorium praebeant ad nostrum servicium faciendum. De his quoque qui propter nimiam paupertatem neque per se hostem facere neque adiutorium prestare possunt, conserventur quousque valeant recuperare.

2. Placet nobis, ut liberi homines, qui non propter paupertatem sed ob vitandam reipublicae utilitatem fraudolenter ac ingeniose res suas ecclesiis delegant easque denuo sub censu utendas recipiunt, ut, quousque ipsas res possident, hostem et reliquas publicas funciones faciant. Quodsi iussa facere neglexerint, licentiam eos distringendi comitibus permittimus per ipsas res, nostra non resistente emunitate, ut status et utilitas regni huiuscemodi adinventionibus non infirmetur.

3. Volumus ut similis mensura in laicali ordine de hac re servetur; videlicet si quis alterius proprietatem qui hostem facere potest emerit aut quovis modo ad eum pervenerit eique ad utendum eas dimiserit, si neglegens de hoste fuerit, per ipsas res a comite distringatur, ut in quocumque publica non minoretur utilitas.

Capitolare olonese mondano, KK 1, cc. 1-3 (825)

Traduzione in italiano


(B) In nomine domini et salvatoris nostri Iesu Christi. Dum ad excellentissimam potestatem domni Hludovuichi gloriosissimi regis dommi Hlotharii imperatoris filii proclamandum et dicendum, venisset Audiber abba monasterie sancte Marie, quod est situm non longe a civitatem Veronam ad portam Organi, quod: “Homines pertinentes suprascripto monasterio seo sinodochio sancte Marie, que edificavit bone memorie Lupo dux cum coniunge sua Ermilenda, qui pertinet a suprascripto monasterio, qui commanent in comitatu Tridentino, deberent facere hoperas et aliud servitium per conditionem a partem suprascripti monasterii; modo se inde suptraunt de ipsas hoperas, vel servitium, nescio pro qua rem; unde in ipso comitatu iustitia minime habere potuimus”. Tunc predictus rex de suis presentiis missum suum Garibaldum palatinum iudicem illuc direxit ad ipsam suprascriptam causam inquirendum et eidem abbati iustitiam fatiendum. […] Ibique veniens ad eorum presentia Audibertus abba una cum Anscauso advocato suprascripti monasterii proclamandum et dicendum contra Lupone Suplainpunio filius quondam Lupardo de Tilliarno quia: “iste Lupo Suplainpunio nominatus, bisavius et avius et pater tuus tempore Langobardorum et Francorum et tu ipse moderno tempus infra tregintam annos fecistis hoperas per conditionem ad partem sancte Marie; nescio pro qua causa, modo te suptrais, et jpsas hoperas minime facis”. Ad hec respondebat Lupo: “Non est ita veritas, quod ego aut parentes mei ad partem sancte Marie hoperas per conditionem fecissemus, nisi quod comendavimus nos Ariperto abbati”. Tunc nos suprascripti scavini interrogavimus ipso Lupone, si potuisset probare sicut ipse dicebat. Et ipso dixit, quod sic potuisset. Tunc nos suprascripti scavinis iudicavimus ut daret Lupo vuadiam de consignatione. Et posuit fideiussores Dagipertum et Lubarium. Et posuerunt constitutum placitum in civitatem ad suprascriptam curtem ducalem.[…] In primis interrogavimus nos suprascriptis scavinis et auditores Lupone Supplainpunio, si aberet paratos ipsos testes sicut vadiam dedit, et ipse dixit quod sic aberet, et presentavit suos testes, id est Launulfum et Iohannem de Baovarius, Gisempertum de Lanzimas. Dum suprascripti testes in nostra presentia presentati fuissent, sic nos iudices ipsos testes unum ab alio separati fecimus et minutius atque diligenter inquisivimus. In primis Launulfus dixit: “Scio de ista contentione que abet iste Anscausus advocatus de sinodochio sancte Marie cum isto Lupone Suplainpunio fatientem operas ad partem sancte Marie de ipsas res ubi resedebant per condìtionem tam isto Lupone Suplainpunio quam et parentes eius, absit quod de personas suas, nisi de ipsas res ubi resedebant”. Iohannes, Gisempertus similiter dixerunt licut et Launulfus dixit. Post hoc testimonium dictum, interrogavimus nos suprascripti scavini Anscauso advocato, si habuisset testes contra opponendum nostrisque presentasse presentiis. Quibus Anscausus advocatus dixit: “Sic, habemus, tamen non est nobis necessum, quia isti testes magis testificant de ipsas res ad partem monasterii de sinodochio sancte Marie, quam ad partem istius Luponi Suplainpunio”. Sic fecimus nos suprascripti scavini predictos testes a nostris presentiis unumquisque manum suam super sancta evangelia ponere et iuraverunt, ut, qualiter de ipsa causa testimonium dixerunt, sic fuisset veritas, et Lupo Supplainpunio iuravit et confirmavit testes suos, ut, qualiter testes eius de ipsa causa testimonium dixerunt, sic fuisset veritas. Post hunc sacramentum factum et omnia veritate per ipsos testes inquesita, tunc apparuit nobis iudicibus recte et iudicavimus, ut pars suprascripti monasterii sancte Marie aberet ipsas res qualiter testes eius testimonium dixerunt, ut lex est, et finitum est.

I placiti del “regnum Italiae”, FSI, 1, 49 (a. 845).

Traduzione in italiano


(C) In nomine Domini Dei et Salvatori nostri Ihesum Christi. Karulus serenissimus imperator augustu, anno inperii eius septimo a, mense novenber, intrante dies septimo, indictione sexta. Previdi ego Petrus abbas vir venerabilis rector de monasterio Domini Salvatori sito munte Amiate qualiter per nostra convenencia et per unc livellu confirmo te Waliprandu, filio bone memorie Liudifridi, in casa et res illa, qui est posita in casale Iusterna, de quanta tu modo presente die ad tua detenit manu, qui est de pertenencia sancti Salvatori; et adousimus tibi ad ipsa sorte una pecia de terra ibi in ipso casale, tamen clarefacimus de ipsa pecia de terra […] infra iste designate et nominate loca in integru confirmo te Walipran ad filiis et ehredis tui, tam casa cum solamenta earum, curte, orta, terris et vineis, pratis, silvis, rivis et pascuis, mobilia et inmobilia, ommia et in omnibus tam in suprascripto casale vel in eorum vocabulis ibi ad ipsa sorte nobis legibus pertinere esse videtur et quanta ad ipsa sorte adousimus in te qui supra Waliprandu ad livellario nomine in integra confirmo te; in talis enit vero tinore et nostre convenecie, ut tam tu quam et tui filii et ehredis pro suprascripta casa et res angaria facere et perexolvere debetis tercia etdomata manualis ad suprascripto monasterio vel in eius pertinencia, et ipsa casa et res melioretur nam non pegioretur, pro sola iusticia faciendu ad mandatu nostru venire debeatis infra comitatum Clusio, si nos vobis legem iudicaverimus, nam non amplius. Et si vos hec omnia conpleveritis, et nos qui supra Petru abbas aut mei posteris suscessori ampliu violento ordine superinposuerimus, tunc conponere promitto ego qui supra Petru abbas cum mei posteri tibi cui supra suprascripto Waliprando seu ad tuis filiis et ehredis pena numero solidos centum; et exeatis vos foris de suprascripta casa et res cum omnes res mobile, quia inter nobis taliter convenit. Pro ideo promitto ego qui supra Waliprandu cum mei filiis et ehredis vobis cui supra Petroni abbas seu ad tui posteri suscessori in ommia suprascripta vestra capitula permanere et adinplere, quomodo vos superius decreviste […]. Si omnia, qualiter superiu legitur, non permanserimus, aut ipsa casa et res relinquerimus, tunc conponere promitto […] id est similis pena numero solidos centu; et exeamus nos foris de suprascripta casa et res vacuit et inanit, quia inter nobis taliter convenit.

Codice diplomatico amiatino, 165 (887).

Traduzione in italiano


(D) Placuit nobis inserere: ubi lex est, praecellat consuetudinem, et nulla consuetudo superponatur legi.

Capitolare di Pipino, KK 1, c. 10 (790 circa).


Ut iudices secundum scriptam legem iuste iudicent, non secundum arbitrium suum.

Capitolare generale dei messi, KK 1, c. 26 ( 802).


Volumus etiam atque iubemus, ut comites et eorum iudices non dimittant testes habentes mala fama testimonium perhibere, sed tales eligantur qui testimonium bonum habeant inter suos pagenses.

Capitolare italico di Pipino, KK 1, c. 12 (801 (806?) - 810).


Deinde observate etiam valde, ne aut vos ipsi aut aliquis, quantum vos praevidere potestis, in vestro ministerio in hoc malo ingenio deprehensus fiat, ut dicatis: “Tacete, donec illi missi transeat, et postea faciamus nobis invicem iustitias!” et per illam occasionem ipsae iustitiae aut remaneant aut certe tarde fiant; sed magis certate, ut ante factae fiant quam nos veniamus ad vos.

Capitoli diretti dai missi dominici ai conti, KK 1, c. 5 (801-813).


Si quis pro faida precium non vult, tunc ad nos sit transmissus, et nos eum dirigamus ubi damnum minime facere possit. Simili modo et qui pro faida pretium solvere noluerit nec iustitiam exinde facere, in tali loco mittere eum volumus ut per eum maior damnum non crescat.

Capitolare di Héristal, KK 1, c. 22 (779).


Ut nullus ad mallum vel placitum infra patria arma, id est scutum et lanceam, portet.

Capitoli che devono essere conosciuti mediante i messi, KK 1, c. 1 (803-813).


domini distringant et inquirant servos suos, sicut ipsi amant.

Capitolare italico di Pipino, KK 1, c. 16 (801 (806?) - 810).

Traduzione in italiano

© 2000
Reti Medievali
Ultimo aggiornamento: 01/09/05