Fonti
Antologia delle fonti altomedievali
a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto
© 2000 – Stefano
Gasparri per “Reti Medievali”
1. L’invasione d’Italia (A) Paolo Diacono, Storia
dei Longobardi, FV, II, 4, 6, 7. (B) Paolo Diacono, Storia
dei Longobardi, FV, II, 9, 12, 14, 25, 27, 28. (C) Giovanni Diacono, Cronaca
veneziana, p. 63.
L’ultima grande ondata di peste del Mediterraneo tardoantico
raggiunse l’Italia poco dopo la fine della guerra greco-gotica
– che così gravemente aveva provato il paese – e
continuò ad imperversare per parecchi anni. Le stesse tinte forti
usate da Paolo Diacono mostrano che il colpo fu duro (A).
Essa contribuì a consegnare l’Italia ai nuovi invasori,
tanto più che Bisanzio, alle prese con Avari e Persiani, non
oppose una seria resistenza militare. La minacciosa presenza proprio
degli Avari (nomadi di stirpe mongolica affini agli Unni) alle spalle
dei Longobardi, inoltre, è la prova dei rapporti di forza allora
esistenti in un settore chiave come la penisola balcanica. E in effetti
agli Avari i Longobardi, futuri padroni d’Italia, furono costretti
di fatto a cedere la Pannonia; questo, nonostante la tortuosità
di Paolo Diacono, è il vero senso del passo. Da lì gli
Avari minacceranno la stessa Italia, compiendo tra l’altro nel
610 una disastrosa incursione che devastò il Friuli.
Proprio il Friuli fu lasciato da Alboino, da poco entrato in Italia
(primavera del 569), al comando del nipote Gisulfo, che si trincerò
a Cividale: è la nascita del ducato friulano, destinato a giocare
un ruolo importante nella vita del regno proprio per il suo valore militare,
di difesa dei confini più minacciati, quelli orientali. Paolo
Diacono dà infine grande rilievo alla conquista di Milano e Pavia
da parte degli invasori, e al diverso comportamento dei vescovi. Tra
questi, infatti, non tutti fuggirono, come Onorato di Milano; altri,
come Felice di Treviso, vennero a patti con i Longobardi, risparmiando
così alle popolazioni la peggiore violenza della conquista.
(A) Huius temporibus in provincia
praecipue Liguriae maxima pestilentia exorta est. […] Erat autem
ubique lacrimae. Nam, ut vulgi, rumor habebat fugientes cladem vitate,
relinquebantur domus desertae habitatoribus, solis catulis domum servantibus.
Peculia sola remanebant in pascuis, nullo adstante pastore. Cerneres
pridem villas seu castra repleta agminibus hominum, postera vero die
universis fugientibus cuncta esse in summa silentio. Fugiebant filii,
cadavera insepulta parentum relinquentes, parentes obliti pietatis viscera
natos aestuantes. […] Nulla erant vestigia commeantium, nullus
cernebatur percussor, et tamen visum oculorum superabant cadavera mortuorum.
Pastoralia loca versa fuerant in sepulturam hominum, et habitacula humana
facta fuerant confugia bestiarum. Et haec quidem mala intra Italiam
tantum usque ad fines gentium Alamannorum et Baioariorum solis Romanis
acciderunt.
Alboin vero ad Italiam cum Langobardis profecturus ab amicis suis vetulis
Saxonibus auxilium petiit, quatenus spatiosam Italiam cum pluribus possessurus
intraret. Ad quem Saxones plus quam viginti milia virorum cum uxoribus
simul et parvulis, ut cum eo ad Italiam pergerent, iuxta eius voluntatem
venerunt. Hoc audientes Chlotarius et Sigisbertus reges Francorum, Suavos
aliasque gentes in locis de quibus idem Saxones exierant posuerunt.
Tunc Alboin sedes proprias, hoc est Pannoniam, amicis suis Hunnis contribuit,
eo scilicet ordine, ut, si quo tempore Langobardis necesse esset reverti,
sua rursus arva repeterent. Igitur Langobardi, relicta Pannonia, cum
uxoribus et natis omnique supellectili Italiam properant possessuri.
Habitaverunt autem in Pannonia annis quadraginta duobus. De qua egressi
sunt mense Aprili, per indictionem primam alio die post sanctum pascha,
cuius festivitas eo anno iuxta calculi rationem ipsis Kalendis Aprilibus
fuit, cum iam a Domini incarnatione anni quingenti sexaginta octo essent
evoluti.
Paolo Diacono, Storia dei Longobardi, II, 4, 6, 7. Traduzione in italiano
(B) Indeque Alboin cum Venetiae
fines, quae prima est Italiae provincia, sine aliquo obstaculo, hoc
est civitatis vel potius castri Foroiulani terminos introisset, perpendere
coepit, cui potissimum primam provinciarum quam ceperat committere deberet.
[…] Igitur, ut diximus, dum Alboin animum intenderet, quem in
his locis ducem constituere deberet, Gisulfum, ut fertur, suum nepotem,
virum per omnia idoneum, qui eidem strator erat, quem lingua propria
“marpahis” appellant, Foroiulanae civitati et totae illius
regioni praeficere statuit. Qui Gisulfus non prius se regimen eiusdem
civitatis et populi suscepturum edixit, nisi ei quas ipso eligere voluisset
Langobardorum faras, hoc est generationes vel lineas, tribueret. Factumque
est, et annuente sibi rogo quas obtaverat Langobardorum praecipuas prosapias,
ut cum eo habitarent, accepit. Et ita demum doctoris honorem adeptus
est. Poposcit quoque a rogo generosarum equarum greges, et in hoc quoque
liberalitate principis exauditus est.
Igitur Alboin cum ad fluvium Plavem venisset, ibi ei Felix episcopus
Tarvisianae ecclesiae occurrit. Cui rex, ut erat largissimus, omnes
suae ecclesiae facultates postulanti concessit et per suum pracmaticum
postulata firmavit.
Igitur Alboin Vincentiam Veronamque et reliquas Venetiae civitates,
exceptis Patavio et Montesilicis et Mantua, cepit. Venetia enim non
solum in paucis insulis, quas nunc Venetias dicimus, constat, sed eius
terminus a Pannoniae finibus usque ad Adduam fluvium protelatur.
Alboin igitur Liguriam introiens, indictione ingrediente tertia, tertio
Nonas Septembris, sub temporibus Honorati archiepiscopi Mediolanium
ingressus est. Dehinc universas Liguriae civitates, praeter has quae
in litore maris sunt positae, cepit. Honoratus vero archiepiscopus Mediolanium
deserens, ad Genuensem urbem confugit. Paulus quoque patriarcha annis
duodecim sacerdotium gerens, ab hac luce subtractus est regendamque
ecclesiam Probino reliquit.
At vero Ticinensis civitas post tres annos et aliquot menses obsidionem
perferens, tandem se Alboin et Langobardis obsidentibus tradidit. In
quam cum Alboin per portam quae dicitur Sancti Iohannis ab orientali
urbis parte introiret, equus eius in portae medio concidens, quamvis
calcaribus stimulatus, quamvis hinc inde hastarum verberibus caesus,
non poterat elevari. Tunc unus ex eisdem Langobardis taliter regem adlocutus
est dicens: “Memento, domino rex, quale votum vovisti. Frange
tam durum votum, et ingredieris urbem. Vere etenim christianus est populus
in hac civitate”. Siquidem Alboin voverat, quod universum populum,
quia se tradere noluisset, gladio extingueret. Qui postquam tale votum
disrumpens civibus indulgentiam promisit, mox eius equus consurgens,
ipso civitatem ingressus, nulli laesionem inferens, in sua promissione
permansit. Tunc ad eum omnis populus in palatium, quod quondam rex Theudericus
construxerat, concurrens, post tantas animum miserias de spe iam fidus
coepit futura relevare.
Qui rex postquam in Italia tres annos et sex menses regnavit, insidiis
suae coniugis interemptus est.
Paolo Diacono, Storia dei Longobardi, II, 9, 12, 14, 25, 27,
28. Traduzione in italiano
(C) Populi vero eiusdem provintie
penitus recusantes Longobardorum ditioni subesse, proximas insulas petierunt,
sicque Venetie nomen, de qua exierant, eisdem insulis indiderunt, qui
et actenus illic degentes Venetici nuncupantur. Heneti vero, licet apud
Latinos una littera addatur, greci laudabiles dicuntur. Verum postquam
in his insulis future habitationis sedem optinere decreverint, quedam
munitissima castra civitatesque edificantes, novam sibi Venetiam et
egregiam provintiam recreaverunt.
Giovanni Diacono, Cronaca veneziana, p. 63. Traduzione in italiano
|
Ultimo
aggiornamento: 01/09/05
