Fonti
Antologia delle fonti altomedievali
a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto
© 2000 – Stefano Gasparri per “Reti Medievali”
4. Il regno di Rotari (A) Paolo Diacono, Storia
dei Longobardi, FV, IV, 42, 45, VI, 1. (B) Leggi longobarde,
prologo di Rotari (643). (C) Leggi longobarde,
Rotari c. 386 (643). (D) Leggi longobarde, Rotari, cc. 1-8, 48-54
(643).
Intorno alla metà del VII secolo il regno longobardo conobbe
una nuova importante fase espansionistica sotto Rotari (636-654), in
direzione ovest (conquista della moderna Liguria e di parte del litorale
toscano), est (distruzione di Oderzo) e sud (vittoria sullo Scultenna);
e anche nel Mezzogiorno, qualche decennio più tardi, il duca
di Benevento, Romualdo ingrandì il dominio longobardo. Ma Rotari,
più che per le sue conquiste militari, o per il suo persistente
arianesimo, è noto per aver promulgato nel 643 il primo codice
di leggi scritte dei Longobardi, probabilmente alla vigilia della spedizione
in Liguria (A). Di questo
testo, conosciuto di solito solo per i suoi aspetti meno originali –
quali la serie di norme legate al risarcimento di un danno fisico mediante
un danno analogo inflitto al colpevole (D)
– diamo qui anche il prologo (B)
e l’epilogo (C), che
chiariscono la natura profonda del corpo di leggi longobarde. Questo
non era solo una compilazione astrattamente giuridica, ma costituiva
anche il serbatoio del complesso delle tradizioni politiche, sociali
e storiche della stirpe longobarda, conservate dalla memoria degli anziani
– gli antiqui homines di cui si parla sia nel prologo
che nell’epilogo – attraverso secoli di migrazioni. Non
è un caso, quindi, che nei decenni immediatamente successivi
al regno di Rotari all’editto fosse aggiunta, come ulteriore e
più ampio prologo, l’Origo gentis Langobardorum,
l’antichissima storia della migrazione che costituì poi
una delle fonti della storia di Paolo Diacono. (A) Langobardorum regnum Rothari
genere Arodus suscepit. Fuit autem viribus fortis et iustitiae tramitem
sequens, sed tamen fidei christianae non rectam lineam tenens, Arrianae
hereseos perfidia maculatus est. Siquidem Arriani minorem Patri Filium,
Spiritum quoque sanctum minorem Patri et Filio ad suam perniciem dicunt;
nos autem catholici Patrem et Filium et Spiritum sanctum in tribus personis
unum et verum Deum aequali potentia eademque gloria confitemur. Huius
temporibus pene per omnes civitates regni eius duo episcopi erant, unus
catholicus et alter Arrianus. In civitate quoque Ticinensi usque nunc
ostenditur ubi Arrianus episcopus aput basilicam sancti Eusebii residens
baptisterium habuit, cum tamen ecclesiae catholicae alius episcopus
resideret. Qui tamen Arrianus episcopus, qui in eadem civitate fuit,
Anastasius nomine, ad fidem catholicam conversus, Christi postea ecclesiam
rexit. Hic Rothari rex Langobardorum leges, quas sola memoria et usu
retinebant, scriptorum serie conposuit codicemque ipsum edictum appellari
praecepit. Erat autem iam ex quo Langobardi in Italiam venerant annus
septuagesimus septimus, sicut idem rex in sui edicti testatus est prologo.
Igitur Rothari rex Romanorum civitates ab urbe Tusciae Lunensi universas
quae in litore maris sitae sunt usque ad Francorum fines cepit. Opitergium
quoque, civitatem inter Tarvisium et Foroiuli positam, pari modo expugnavit
et diruit. Cum Ravennantibus Romanis bellum gessit ad fluvium Aemeliae
quod Scultenna dicitur. In quo bello a parte Romanorum, reliquis terga
dantibus, octo milia ceciderunt. Eo tempore magnus Romae terrae motus
factus est, magnaque tunc fuit inundatio aquarum. Post haec fuit clades
scabearum, ita ut nullus potuisset mortuum suum agnoscere propter nimium
inflationis tumorem.
Dum ista aput Langobardos trans Padum geruntur, Romualdus Beneventanorum
dux, congregata exercitus multitudine, Tarentum expugnavit et cepit,
parique modo Brundisium et omnem illam quae in circuitu est latissimam
regionem suae dicioni subiugavit. Coniux quoque eius Theuderata eodem
tempore foras muros Beneventanae civitatis basilicam in honore beati
Petri apostoli construxit; quo in loco multarum ancillarum Dei coenobium
instituit.
Paolo Diacono, Storia dei Longobardi, IV, 42, 45, VI, 1. Traduzione in italiano (B) Ego in dei nomine Rotari,
vir excellentissimus, et septimo decimum rex gentis Langobardorum, anno
deo propitiante regni mei octabo, aetatisque tricesimo octabo, indictione
secunda, et post adventum in provincia Italiae Langobardorum, ex quo
Alboin tunc temporis regem precedentem divina potentia adducti sunt,
anno septuagesimo sexto feliciter. Dato Ticino in palatio.
Quanta pro subiectorum nostrorum commodo nostrae fuit sollicitudinis
cura, et est, subter adnexa tenor declarat; precipue tam propter adsiduas
fatigationes pauperum, quam etiam superfluas exactiones ab his qui malore
virtute habentur; quos vim pati cognovimus. Ob hoc considerantes Dei
omnipotentis gratiam, necessarium esse prospeximus presentem corregere
legem, quae priores omnes renovet et emendet, et quod deest adiciat,
et quod superfluum est abscidat. In unum previdimus volumine conplectendum,
quatinus liceat unicuique salva lege et iustitia quiete vivere, et propter
opinionem contra inimicos laborare, seque suosque defendere fines. Tamen
quamquam haec ita se habeant, utilem prospeximus propter futuris temporis
memoriam, nomina regum antecessorum nostrorum, ex quo in gente nostra
Langobardorum reges nominati coeperunt esse, in quantum per antiquos
homines didicimus, in hoc membranum adnotari iussimus.
Fuit primus rex Agilmund, ex genere Gugingus. […]
Septimusdecimus ego in Dei nomine qui supra Rotari rex, filius Nandinig,
ex genere Harodos. Nandinig filius Noctzoni, Noctzo filius Adhamund,
Adhamund filius Alaman, Alaman filius Hiltzoni, Hiltzo filius Wehiloni,
Wehilo filius Weoni, Weo filius Fronchononi, Fronchono filius Fachoni,
Faccho filius Mammoni, Mammo filius Ustbora.
Leggi longobarde, prologo di Rotari (643). Traduzione in italiano (C) Praesentem vero dispositionis
nostrae edictum, quem Deo propitio cum summo studio et summis vigilis
a celestem faborem praestitis inquirentes et rememorantes antiquas legis
patrum nostrorum, quae scriptae non erant, condedimus, et quod pro commune
omnium gentis nostrae utilitatibus expediunt, pari consilio parique
consensum cum primatos iudices cunctosque felicissimus exercitum nostrum
augentes constituimus, in hoc membranum scribere iussimus; pertractantes
et sub hoc tamen capitulo reservantes, ut, quod adhuc annuentem divinam
clementiam per subtilem inquisitionem de antiquas legis Langobardorum,
tam per nosmetipsos quam per antiquos homines, memorare potuerimus,
in hoc edictum subiungere debeamus; addentes, quin etiam et per gairethinx
secundum ritus gentis nostrae confirmantes, ut sit haec lex firma et
stabilis, quatinus nostris felicissimis et futuris temporibus firmiter
et inviolabiIiter ab omnibus nostris subiectis costodiatur.
Leggi longobarde, Rotari, c. 386 (643). Traduzione in italiano (D) 1. Si quis hominum contra
animam regis cogitaverit aut consiliaverit, animae suae incurrat periculum
et res eius infiscentur.
2. Si quis cum rege de morte alterius consiliaverit, aut hominem per
ipsius iussionem occiderit, in nullo sit culpabilis, nec ille nec heredes
eius quoquo tempore ab illo aut heredes ipsius requisitionem aut molestia
patiatur; quia postquam corda regum in manum Dei credimus esse, non
est possibile, ut homo possit eduniare, quem rex occidere iusserit.
3. Si quis foris provincia fugire timtaverit, morti incurrat periculum,
et res eius infiscentur.
4. Si quis inimicus intra provincia invitaverit aut introduxerit, animae
suae incurrat periculum et res eius infiscentur.
5. Si quis escamaras intra provincia caelaverit aut anonam dederit,
animae suae incurrat periculum, aut certe conponat regi solidus noningentos.
6. Si quis foris in exercitum seditionem levaverit contra ducem suum
aut contra eum, qui ordinatus est a rege ad exercitum gubernandi, aut
aliquam partem exercetum seduxerit, sanguinis sui incurrat periculum.
7. Si quis contra inimicus pugnando collegam suum dimiserit aut astalin
fecerit, id est si eum diceperit et cum eum non laboraverit, animae
suae incurrat periculum.
8 Si quis in consilio vel quolibet conventu scandalum conmiserit, noningentos
solidus sit culpabiles regi.
48. De oculo evulso. Si quis alii oculum excusserit, pro mortuum adpretietur,
qualiter in angargathungi, id est secundum qualitatem personae; et medietas
praetii ipsius conponatur ab ipsum, qui oculum excusserit.
49. De naso absciso. Si quis alii nasum absciderit, medietatem pretii
ipsius conponat, ut supra.
50. De labro absciso. Si quis alii labrum absciderit, conponat solidos
sedicem, et si dentes apparuerint unus duo aut tres, conponat solidos
viginti.
51. De dentes priores. Si quis alii dentem excusserit, qui in riso
apparit, pro uno dentem dit solidos sidicem; si duo aut amplius fuerint
in risu apparentis, per hoc numero conponantur et adpretietur.
52. De dentes maxillares. Si quis alii dentem maxillarem unum aut plures
excusserit, per unum dentem conponat solidos octo.
53. De aure abscisa. Si quis alii aurem absciderit, quartam partem
pretii ipsius ei conponat.
54. De plaga in facie. Si quis alii plagam in faciem fecerit, conponat
ei solidos sedicem.
Leggi longobarde, Rotari, cc. 1-8, 48-54 (643).
Traduzione in italiano
|