Logo di Reti Medievali

Didattica

Fonti

Antologia delle fonti altomedievali

a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto

© 2000 – Stefano Gasparri per “Reti Medievali”


V
I regni romano-germanici / 2
L’Italia longobarda

4. Il regno di Rotari
(A) Paolo Diacono, Storia dei Longobardi, FV, IV, 42, 45, VI, 1.
(B) Leggi longobarde, prologo di Rotari (643).
(C) Leggi longobarde, Rotari c. 386 (643).
(D) Leggi longobarde, Rotari, cc. 1-8, 48-54 (643).

Intorno alla metà del VII secolo il regno longobardo conobbe una nuova importante fase espansionistica sotto Rotari (636-654), in direzione ovest (conquista della moderna Liguria e di parte del litorale toscano), est (distruzione di Oderzo) e sud (vittoria sullo Scultenna); e anche nel Mezzogiorno, qualche decennio più tardi, il duca di Benevento, Romualdo ingrandì il dominio longobardo. Ma Rotari, più che per le sue conquiste militari, o per il suo persistente arianesimo, è noto per aver promulgato nel 643 il primo codice di leggi scritte dei Longobardi, probabilmente alla vigilia della spedizione in Liguria (A). Di questo testo, conosciuto di solito solo per i suoi aspetti meno originali – quali la serie di norme legate al risarcimento di un danno fisico mediante un danno analogo inflitto al colpevole (D) – diamo qui anche il prologo (B) e l’epilogo (C), che chiariscono la natura profonda del corpo di leggi longobarde. Questo non era solo una compilazione astrattamente giuridica, ma costituiva anche il serbatoio del complesso delle tradizioni politiche, sociali e storiche della stirpe longobarda, conservate dalla memoria degli anziani – gli antiqui homines di cui si parla sia nel prologo che nell’epilogo – attraverso secoli di migrazioni. Non è un caso, quindi, che nei decenni immediatamente successivi al regno di Rotari all’editto fosse aggiunta, come ulteriore e più ampio prologo, l’Origo gentis Langobardorum, l’antichissima storia della migrazione che costituì poi una delle fonti della storia di Paolo Diacono.


(A) Langobardorum regnum Rothari genere Arodus suscepit. Fuit autem viribus fortis et iustitiae tramitem sequens, sed tamen fidei christianae non rectam lineam tenens, Arrianae hereseos perfidia maculatus est. Siquidem Arriani minorem Patri Filium, Spiritum quoque sanctum minorem Patri et Filio ad suam perniciem dicunt; nos autem catholici Patrem et Filium et Spiritum sanctum in tribus personis unum et verum Deum aequali potentia eademque gloria confitemur. Huius temporibus pene per omnes civitates regni eius duo episcopi erant, unus catholicus et alter Arrianus. In civitate quoque Ticinensi usque nunc ostenditur ubi Arrianus episcopus aput basilicam sancti Eusebii residens baptisterium habuit, cum tamen ecclesiae catholicae alius episcopus resideret. Qui tamen Arrianus episcopus, qui in eadem civitate fuit, Anastasius nomine, ad fidem catholicam conversus, Christi postea ecclesiam rexit. Hic Rothari rex Langobardorum leges, quas sola memoria et usu retinebant, scriptorum serie conposuit codicemque ipsum edictum appellari praecepit. Erat autem iam ex quo Langobardi in Italiam venerant annus septuagesimus septimus, sicut idem rex in sui edicti testatus est prologo.

Igitur Rothari rex Romanorum civitates ab urbe Tusciae Lunensi universas quae in litore maris sitae sunt usque ad Francorum fines cepit. Opitergium quoque, civitatem inter Tarvisium et Foroiuli positam, pari modo expugnavit et diruit. Cum Ravennantibus Romanis bellum gessit ad fluvium Aemeliae quod Scultenna dicitur. In quo bello a parte Romanorum, reliquis terga dantibus, octo milia ceciderunt. Eo tempore magnus Romae terrae motus factus est, magnaque tunc fuit inundatio aquarum. Post haec fuit clades scabearum, ita ut nullus potuisset mortuum suum agnoscere propter nimium inflationis tumorem.

Dum ista aput Langobardos trans Padum geruntur, Romualdus Beneventanorum dux, congregata exercitus multitudine, Tarentum expugnavit et cepit, parique modo Brundisium et omnem illam quae in circuitu est latissimam regionem suae dicioni subiugavit. Coniux quoque eius Theuderata eodem tempore foras muros Beneventanae civitatis basilicam in honore beati Petri apostoli construxit; quo in loco multarum ancillarum Dei coenobium instituit.

Paolo Diacono, Storia dei Longobardi, IV, 42, 45, VI, 1.

Traduzione in italiano


(B) Ego in dei nomine Rotari, vir excellentissimus, et septimo decimum rex gentis Langobardorum, anno deo propitiante regni mei octabo, aetatisque tricesimo octabo, indictione secunda, et post adventum in provincia Italiae Langobardorum, ex quo Alboin tunc temporis regem precedentem divina potentia adducti sunt, anno septuagesimo sexto feliciter. Dato Ticino in palatio.

Quanta pro subiectorum nostrorum commodo nostrae fuit sollicitudinis cura, et est, subter adnexa tenor declarat; precipue tam propter adsiduas fatigationes pauperum, quam etiam superfluas exactiones ab his qui malore virtute habentur; quos vim pati cognovimus. Ob hoc considerantes Dei omnipotentis gratiam, necessarium esse prospeximus presentem corregere legem, quae priores omnes renovet et emendet, et quod deest adiciat, et quod superfluum est abscidat. In unum previdimus volumine conplectendum, quatinus liceat unicuique salva lege et iustitia quiete vivere, et propter opinionem contra inimicos laborare, seque suosque defendere fines. Tamen quamquam haec ita se habeant, utilem prospeximus propter futuris temporis memoriam, nomina regum antecessorum nostrorum, ex quo in gente nostra Langobardorum reges nominati coeperunt esse, in quantum per antiquos homines didicimus, in hoc membranum adnotari iussimus.

Fuit primus rex Agilmund, ex genere Gugingus. […]

Septimusdecimus ego in Dei nomine qui supra Rotari rex, filius Nandinig, ex genere Harodos. Nandinig filius Noctzoni, Noctzo filius Adhamund, Adhamund filius Alaman, Alaman filius Hiltzoni, Hiltzo filius Wehiloni, Wehilo filius Weoni, Weo filius Fronchononi, Fronchono filius Fachoni, Faccho filius Mammoni, Mammo filius Ustbora.

Leggi longobarde, prologo di Rotari (643).

Traduzione in italiano


(C) Praesentem vero dispositionis nostrae edictum, quem Deo propitio cum summo studio et summis vigilis a celestem faborem praestitis inquirentes et rememorantes antiquas legis patrum nostrorum, quae scriptae non erant, condedimus, et quod pro commune omnium gentis nostrae utilitatibus expediunt, pari consilio parique consensum cum primatos iudices cunctosque felicissimus exercitum nostrum augentes constituimus, in hoc membranum scribere iussimus; pertractantes et sub hoc tamen capitulo reservantes, ut, quod adhuc annuentem divinam clementiam per subtilem inquisitionem de antiquas legis Langobardorum, tam per nosmetipsos quam per antiquos homines, memorare potuerimus, in hoc edictum subiungere debeamus; addentes, quin etiam et per gairethinx secundum ritus gentis nostrae confirmantes, ut sit haec lex firma et stabilis, quatinus nostris felicissimis et futuris temporibus firmiter et inviolabiIiter ab omnibus nostris subiectis costodiatur.

Leggi longobarde, Rotari, c. 386 (643).

Traduzione in italiano


(D) 1. Si quis hominum contra animam regis cogitaverit aut consiliaverit, animae suae incurrat periculum et res eius infiscentur.

2. Si quis cum rege de morte alterius consiliaverit, aut hominem per ipsius iussionem occiderit, in nullo sit culpabilis, nec ille nec heredes eius quoquo tempore ab illo aut heredes ipsius requisitionem aut molestia patiatur; quia postquam corda regum in manum Dei credimus esse, non est possibile, ut homo possit eduniare, quem rex occidere iusserit.

3. Si quis foris provincia fugire timtaverit, morti incurrat periculum, et res eius infiscentur.

4. Si quis inimicus intra provincia invitaverit aut introduxerit, animae suae incurrat periculum et res eius infiscentur.

5. Si quis escamaras intra provincia caelaverit aut anonam dederit, animae suae incurrat periculum, aut certe conponat regi solidus noningentos.

6. Si quis foris in exercitum seditionem levaverit contra ducem suum aut contra eum, qui ordinatus est a rege ad exercitum gubernandi, aut aliquam partem exercetum seduxerit, sanguinis sui incurrat periculum.

7. Si quis contra inimicus pugnando collegam suum dimiserit aut astalin fecerit, id est si eum diceperit et cum eum non laboraverit, animae suae incurrat periculum.

8 Si quis in consilio vel quolibet conventu scandalum conmiserit, noningentos solidus sit culpabiles regi.


48. De oculo evulso. Si quis alii oculum excusserit, pro mortuum adpretietur, qualiter in angargathungi, id est secundum qualitatem personae; et medietas praetii ipsius conponatur ab ipsum, qui oculum excusserit.

49. De naso absciso. Si quis alii nasum absciderit, medietatem pretii ipsius conponat, ut supra.

50. De labro absciso. Si quis alii labrum absciderit, conponat solidos sedicem, et si dentes apparuerint unus duo aut tres, conponat solidos viginti.

51. De dentes priores. Si quis alii dentem excusserit, qui in riso apparit, pro uno dentem dit solidos sidicem; si duo aut amplius fuerint in risu apparentis, per hoc numero conponantur et adpretietur.

52. De dentes maxillares. Si quis alii dentem maxillarem unum aut plures excusserit, per unum dentem conponat solidos octo.

53. De aure abscisa. Si quis alii aurem absciderit, quartam partem pretii ipsius ei conponat.

54. De plaga in facie. Si quis alii plagam in faciem fecerit, conponat ei solidos sedicem.

Leggi longobarde, Rotari, cc. 1-8, 48-54 (643).

Traduzione in italiano

© 2000
Reti Medievali
Ultimo aggiornamento: 01/09/05