Logo di Reti Medievali

Didattica

Fonti

Antologia delle fonti altomedievali

a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto

© 2000 – Stefano Gasparri per “Reti Medievali”


V
I regni romano-germanici / 2
L’Italia longobarda

8. La caduta del regno
(A) Vita di Adriano, Pontificale romano, I, p. 495-499.
(B) Leggi longobarde, prologo di Adelchi (866).

Il Liber Pontificalis, la raccolta ufficiale di biografie papali redatte più o meno contemporaneamente agli eventi – una traccia del testo era stata stesa mentre i papi erano ancora in vita – riporta la sconfitta dei Longobardi davanti ai Franchi come un evento chiaramente voluto da Dio, il quale terrorizza i difensori facendoli fuggire davanti all’armata di Carlo Magno (A). In realtà i fatti che accaddero tra il 773 (le Chiuse) e il 774 (la caduta di Pavia) sono il risultato di un lungo processo di avvicinamento della sede pontificia agli antichi maggiordomi, ora divenuti re, di stirpe arnolfingia (poi, da Carlo Magno, detta carolingia). Il crollo del regno è insomma il frutto di una scelta politica da parte dei papi di poggiare il fulcro della loro azione futura – finita ormai qualsiasi forma di autorità bizantina in Italia con la caduta di Ravenna nel 750 nelle mani di Astolfo – sui Franchi anziché sui Longobardi, dai quali, nonostante il carattere ormai cattolico da essi assunto, li dividevano convenienza politica (il timore di diventare “vescovi dei longobardi”), tradizioni culturali, inimicizia e diffidenza secolari. Colpisce, nel contesto dominante, la pressoché isolata voce dei vinti – proveniente dal sud beneventano rimasto immune alla conquista – che presenta un’immagine fortemente alternativa dello svolgersi dei fatti. Spettò infatti ai duchi, poi principi, di Benevento conservare le tradizioni politiche longobarde: il principe Adelchi nell’866 proseguì addirittura l’editto di Rotari, e nel prologo sfogò tutto il suo livore antifranco (B).


(A) Tunc aggregans is ipse a Deo protectus Carulus magnus rex universam regni sui Francorum exercituum multitudinem; atque ad occupandas cunctas clusas ex eodem suo exercitu dirigens, ipse quoque cum plurimis fortissimis bellatoribus Francis per montem Cinisem ad easdem adpropinquavit clusas; et remotus in finibus Francorum cum suis exercitibus resedit. Iamdictus vero Desiderius et universa Langobardorum exercituum multitudo ad resistendum fortiter in ipsis clusis adsistebant; quas fabricis et diversis maceriis curiose munire visi sunt. At vero qua hora praenominatus christianissimus Francorum rex ad easdem adproximavit clusas, ilico suos denuo missos ad praefatum direxit Desiderium, deprecans sicut pridem ut quantitatem praedictorum solidorum susciperet rex, et easdem pacifice redderet civitates. Sed nequaquam penitus adquiescere maluit. Et dum in tanta duritia ipse protervus, permaneret Desiderius rex, cupiens antedictus christianissimus Francorum rex pacifice iustitias beati Petri recipere, direxit eidem Langobardorum regi ut solummodo tres obsides Langobardorum iudicum filios fili tradidisset pro ipsis restituendis civitatibus, et continuo sine ulta inferta malitia aut commisso proelio ad propria cum suis Francorum exercitibus reverteretur. Sed neque sic valuit eius malignam mentem flecteret.

Unde omnipotens Deus, conspiciens ipsius maligni Desiderii iniquam perfidiam atque intolerabilem proterviam, dum vellent Franci alio die ad propria reverti, misit terrorem et validam trepidationem in cor eius vel filii ipsius Adelgisis, scicilicet et universorum Langobardorum. Et eadem nocte dimissis propriis tentoriis atque omne suppellectile, fugam omnes generaliter, nemine eos persequente, arripuerunt. Quod cernentes exercitus Francorum, persecuti sunt eos et plures ex eis interfecerunt. Ipse vero Desiderius, quantocius cum suis iudicibus velociori cursu fugiens atque Papiam coniungens, ibidem se cum ipsis suis iudicibus et multitudine populi Langobardorum reclaudi studuit. Et muniens muros ipsius civitatis, ad resistendum Francorum exercitibus et propriam defendendum civitatem cum suis Langobardis se praeparavit. Adelgis vero eius filius adsumens secum Autcharium Francum et uxorem, atque filios saepedicti Carulomanni, in civitate quae Verona nuncupatur, pro eo quod fortissima prae omnibus civitatibus Langobardorum esse videtur, ingressus est. Porro Langobardi reliqui dispersi in proprias reversi sunt civitates. […]

At vero saepefatus christianissimus Carolus Francorum rex, movens cum suis generalibus exercitibus atque Papiam coniungens civitatem, eam ex omni parte circumdans vallavit. Dirigensque continuo Franciam ibidem apud se Papiam adduci fecit suam coniugem excellentissimam Hildigardis reginam et nobilissimos filios. Ei dum agnovisset fugam arripuisse in Veronam praenominatum Adelgis, relinquens plurimam partem ex suis exercitibus Papiam, ipse quoque cum aliquantis fortissimis Francis in eandem Veronam properavit civitatem. Et dum illuc coniunxisset, protinus Autcarius et uxor adque filii saepius nominati Carolomanni propria voluntate eidem benignissimo Carulo regi se tradiderunt. Eosque recipiens eius excellentia denuo reppedavit Papiam. Qui confestim dirigens cuneos exercituum bellatorum, conprehendit diversas civitates Langobardorum ultra Padum constitutas suaeque redigit potestati. […]

Reversusque cum suis exercitibus Ticino ipso excellentissimus Carulus Francorum rex, fortiterque debellans atque obsidens civitatem Papiam, dum ira Dei super omnes Langobardos qui in eadem civitate erant crassaretur atque seviret, et plus de langoribus seu mortalitatis clade defecissent, ita Dei nutu eandem civitatem simulque et Desiderium Langobardorum regem atque cunctos qui cum eo erant ipse excellentissimus Francorum rei conprehendit, et suae potestati cunctum regnum Langobardorum subiugavit. Praefatum vero Desiderium Langobardorum regem et eius coniugem secum Franciam deportavit.

Vita di Adriano, Pontificale romano, I, pp. 495-499.

Traduzione in italiano


(B) Omnipotens universitatis dispositor quondam, ut ei placuit, Italiae regnum genti nostrae Langobardorum subdidit. Quorum quidem regibus feliciter regnantibus inspirator bonorum omnium in eorum dignatus est pectoribus serere, quemadmodum legis decreta communi concilio sancirent, quibus subditus populus cunctaque gens illa legaliter vivens nullusque metas statutae legis excedens adversus alterum nichil sinistrum auderet perficere. […] Eiusdem vero famosae gentis tunc gloria permanente subito Gallorum gens primatum et capud regni illius invasit. Eo quoque tempore Desiderius Langobardorum sceptrum tenebat, cuius gener eodem tempore erat Carolus Francorum rex, qui sedi eius invidens et insidians contra eumdem subdole et callide agere non refugit. Quo quidem capto atque in custodia posito regnum Italiae gentemque Langobardorum suo imperio subdidit. Sicque decreta dispositione conditoris, eadem gente ad minima decidente, ducatum tunc Beneventi gubernabat Arechis dux per omnia catholicus atque magnificus; qui imitator existens maiorum suae gentis reliquias rexit nobiliter et honorifice, et sequens vestigia regum quaedam capitula in suis decretis sollerter corrigere seu statuere curavit ad salvationem et iustitiam suae patriae pertinentia, quae utilia nempe sunt et inserta in edicti corpore retinentur.

Leggi longobarde, prologo di Adelchi (866).

Traduzione in italiano

© 2000
Reti Medievali
Ultimo aggiornamento: 01/09/05