Fonti
Antologia delle fonti altomedievali
a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto
© 2000 – Stefano
Gasparri per “Reti Medievali”
8. La caduta del regno (A) Vita di Adriano,
Pontificale romano, I, p. 495-499. (B) Leggi longobarde,
prologo di Adelchi (866).
Il Liber Pontificalis, la raccolta ufficiale di biografie
papali redatte più o meno contemporaneamente agli eventi – una
traccia del testo era stata stesa mentre i papi erano ancora in vita
– riporta la sconfitta dei Longobardi davanti ai Franchi come un evento
chiaramente voluto da Dio, il quale terrorizza i difensori facendoli
fuggire davanti all’armata di Carlo Magno (A).
In realtà i fatti che accaddero tra il 773 (le Chiuse) e il 774
(la caduta di Pavia) sono il risultato di un lungo processo di avvicinamento
della sede pontificia agli antichi maggiordomi, ora divenuti re, di
stirpe arnolfingia (poi, da Carlo Magno, detta carolingia). Il crollo
del regno è insomma il frutto di una scelta politica da parte
dei papi di poggiare il fulcro della loro azione futura – finita ormai
qualsiasi forma di autorità bizantina in Italia con la caduta
di Ravenna nel 750 nelle mani di Astolfo – sui Franchi anziché
sui Longobardi, dai quali, nonostante il carattere ormai cattolico da
essi assunto, li dividevano convenienza politica (il timore di diventare
“vescovi dei longobardi”), tradizioni culturali, inimicizia
e diffidenza secolari. Colpisce, nel contesto dominante, la pressoché
isolata voce dei vinti – proveniente dal sud beneventano rimasto immune
alla conquista – che presenta un’immagine fortemente alternativa dello
svolgersi dei fatti. Spettò infatti ai duchi, poi principi, di
Benevento conservare le tradizioni politiche longobarde: il principe
Adelchi nell’866 proseguì addirittura l’editto di Rotari, e nel
prologo sfogò tutto il suo livore antifranco (B). (A) Tunc aggregans is ipse
a Deo protectus Carulus magnus rex universam regni sui Francorum exercituum
multitudinem; atque ad occupandas cunctas clusas ex eodem suo exercitu
dirigens, ipse quoque cum plurimis fortissimis bellatoribus Francis
per montem Cinisem ad easdem adpropinquavit clusas; et remotus in finibus
Francorum cum suis exercitibus resedit. Iamdictus vero Desiderius et
universa Langobardorum exercituum multitudo ad resistendum fortiter
in ipsis clusis adsistebant; quas fabricis et diversis maceriis curiose
munire visi sunt. At vero qua hora praenominatus christianissimus Francorum
rex ad easdem adproximavit clusas, ilico suos denuo missos ad praefatum
direxit Desiderium, deprecans sicut pridem ut quantitatem praedictorum
solidorum susciperet rex, et easdem pacifice redderet civitates. Sed
nequaquam penitus adquiescere maluit. Et dum in tanta duritia ipse protervus,
permaneret Desiderius rex, cupiens antedictus christianissimus Francorum
rex pacifice iustitias beati Petri recipere, direxit eidem Langobardorum
regi ut solummodo tres obsides Langobardorum iudicum filios fili tradidisset
pro ipsis restituendis civitatibus, et continuo sine ulta inferta malitia
aut commisso proelio ad propria cum suis Francorum exercitibus reverteretur.
Sed neque sic valuit eius malignam mentem flecteret.
Unde omnipotens Deus, conspiciens ipsius maligni Desiderii iniquam perfidiam
atque intolerabilem proterviam, dum vellent Franci alio die ad propria
reverti, misit terrorem et validam trepidationem in cor eius vel filii
ipsius Adelgisis, scicilicet et universorum Langobardorum. Et eadem
nocte dimissis propriis tentoriis atque omne suppellectile, fugam omnes
generaliter, nemine eos persequente, arripuerunt. Quod cernentes exercitus
Francorum, persecuti sunt eos et plures ex eis interfecerunt. Ipse vero
Desiderius, quantocius cum suis iudicibus velociori cursu fugiens atque
Papiam coniungens, ibidem se cum ipsis suis iudicibus et multitudine
populi Langobardorum reclaudi studuit. Et muniens muros ipsius civitatis,
ad resistendum Francorum exercitibus et propriam defendendum civitatem
cum suis Langobardis se praeparavit. Adelgis vero eius filius adsumens
secum Autcharium Francum et uxorem, atque filios saepedicti Carulomanni,
in civitate quae Verona nuncupatur, pro eo quod fortissima prae omnibus
civitatibus Langobardorum esse videtur, ingressus est. Porro Langobardi
reliqui dispersi in proprias reversi sunt civitates. […]
At vero saepefatus christianissimus Carolus Francorum rex, movens cum
suis generalibus exercitibus atque Papiam coniungens civitatem, eam
ex omni parte circumdans vallavit. Dirigensque continuo Franciam ibidem
apud se Papiam adduci fecit suam coniugem excellentissimam Hildigardis
reginam et nobilissimos filios. Ei dum agnovisset fugam arripuisse in
Veronam praenominatum Adelgis, relinquens plurimam partem ex suis exercitibus
Papiam, ipse quoque cum aliquantis fortissimis Francis in eandem Veronam
properavit civitatem. Et dum illuc coniunxisset, protinus Autcarius
et uxor adque filii saepius nominati Carolomanni propria voluntate eidem
benignissimo Carulo regi se tradiderunt. Eosque recipiens eius excellentia
denuo reppedavit Papiam. Qui confestim dirigens cuneos exercituum bellatorum,
conprehendit diversas civitates Langobardorum ultra Padum constitutas
suaeque redigit potestati. […]
Reversusque cum suis exercitibus Ticino ipso excellentissimus Carulus
Francorum rex, fortiterque debellans atque obsidens civitatem Papiam,
dum ira Dei super omnes Langobardos qui in eadem civitate erant crassaretur
atque seviret, et plus de langoribus seu mortalitatis clade defecissent,
ita Dei nutu eandem civitatem simulque et Desiderium Langobardorum regem
atque cunctos qui cum eo erant ipse excellentissimus Francorum rei conprehendit,
et suae potestati cunctum regnum Langobardorum subiugavit. Praefatum
vero Desiderium Langobardorum regem et eius coniugem secum Franciam
deportavit.
Vita di Adriano, Pontificale romano, I, pp. 495-499. Traduzione in italiano (B) Omnipotens universitatis dispositor
quondam, ut ei placuit, Italiae regnum genti nostrae Langobardorum subdidit.
Quorum quidem regibus feliciter regnantibus inspirator bonorum omnium
in eorum dignatus est pectoribus serere, quemadmodum legis decreta communi
concilio sancirent, quibus subditus populus cunctaque gens illa legaliter
vivens nullusque metas statutae legis excedens adversus alterum nichil
sinistrum auderet perficere. […] Eiusdem vero famosae gentis tunc
gloria permanente subito Gallorum gens primatum et capud regni illius
invasit. Eo quoque tempore Desiderius Langobardorum sceptrum tenebat,
cuius gener eodem tempore erat Carolus Francorum rex, qui sedi eius
invidens et insidians contra eumdem subdole et callide agere non refugit.
Quo quidem capto atque in custodia posito regnum Italiae gentemque Langobardorum
suo imperio subdidit. Sicque decreta dispositione conditoris, eadem
gente ad minima decidente, ducatum tunc Beneventi gubernabat Arechis
dux per omnia catholicus atque magnificus; qui imitator existens maiorum
suae gentis reliquias rexit nobiliter et honorifice, et sequens vestigia
regum quaedam capitula in suis decretis sollerter corrigere seu statuere
curavit ad salvationem et iustitiam suae patriae pertinentia, quae utilia
nempe sunt et inserta in edicti corpore retinentur.
Leggi longobarde, prologo di Adelchi (866). Traduzione in italiano
|