Fonti
Antologia delle fonti altomedievali
a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto
© 2000 – Stefano Gasparri per “Reti Medievali”
1. Un papa al governo di Roma (A) Gregorio Magno, Lettere,
1, 70 (agosto 591). (B) Gregorio Magno, Lettere,
II, 4 (settembre 591). (C) Gregorio Magno, Lettere,
II, 13 (febbraio 592). (D) Gregorio Magno, Lettere,
VIII, 22 (maggio 598). (E) Gregorio Magno, Lettere,
IX, 66 (novembre-dicembre 598).
Il pontificato di Gregorio Magno rappresentò una svolta cruciale nel
governo della città di Roma. La latitanza pressoché totale delle autorità
bizantine – nonostante che a Roma risiedesse un duca, un funzionario
militare con poteri civili, dipendente dall’esarca di Ravenna – appare
in piena evidenza dalla lettura di una fonte assolutamente straordinaria,
la raccolta dell’epistolario del papa: straordinaria per ampiezza (il
Registrum di Gregorio Magno comprende centinaia di lettere,
divise in sei libri) e per varietà di contenuto. Gregorio si occupa
in prima persona dei problemi dell’annona cittadina, ricavando le derrate
dalle estesissime proprietà siciliane della Chiesa di Roma (A);
provvede alla difesa militare concordando i necessari movimenti di truppe
in difesa della capitale – minacciata dai Longobardi, in particolare
da quelli di Spoleto e Benevento – con i comandanti bizantini (B);
e così pure si occupa incessantemente del riscatto dei prigionieri (D)
e della sorte delle chiese (e con esse delle popolazioni locali) che,
sotto la minaccia ancora una volta dei barbari, devono trasferire le
sedi in luoghi più sicuri (C).
Anche la corretta elezione dei vescovi, la vita morale del clero e dei
monaci e la repressione del paganesimo rurale rientrano tra le preoccupazioni
più vive del papa, ben cosciente sia dei problemi immediati – si veda
anche la corretta e un po’ spassionata difesa del valore del lavoro
contadino (E) sia della
necessità di sopportare i dolori del momento nell’attesa (per lui quasi
giunta al termine) della fine dei tempi e del “tremendo giudizio”
divino: di quest’ultimo, in fondo, i Longobardi non erano che gli strumenti
inconsapevoli.
(A) Gregorius Petro subdiacono […].
Quinquaginta vero auri libras nova frumenta ab extraneis compara et
in Sicilia in locis quibus non pereant repone, ut mense Februario illic
naves quantas possumus dirigamus, ut eadem ad nos frumenta deferantur.
Sed et si nos transmittere cessamus, ipse naves provide et ad nos, auxiliante
Domino, Februario mense haec eadem frumenta transmitte, exceptis dumtaxat
frumentis, quae nunc mense Septembrio vel Octobrio iuxta consuetudinem
transmitti praestolamur. Ita ergo tua experientia faciat, ut sine alicuius
vexatione coloni ecclesiastici frumenta congregentur, quia tantum hic
parva nativitas fuit, ut, nisi auxiliante Deo de Sicilia frumenta congregentur,
fames vehementer immineat.
Gregorio Magno, Lettere, I, 70 (agosto 591). Traduzione in italiano (B) Gregorius Veloci magistro
militum. *** et pridem gloriae vestrae quia milites illic erant parati
venire. Sed quoniam inimicos congregatos et hic discurrere epistula
vestra significaverat, haec eos hic causa retinuit. Nunc vero utile
visum est ut aliquanti illic milites transmittantur, quos gloria tua
admonere et hortati ut parati sint ad laborem studeat. Et occasione
inventa cum gloriosis filiis nostris Mauricio et Vitaliano loquere,
et quaecumque vobis Deo adiutore pro utilitate rei publicae steterint,
facite. Et si hic vel ad Ravennates partes nec dicendum Ariulfum cognoveritis
excurrere, vos a dorso eius ita sicut viros fortes condecet laborate,
quatenus opinio vestra ex laboris vestri qualitate amplius in re publica
Deo auxiliante proficiat.
Illud tamen prae omnibus admonemus ut familiam Aloin et Adobin atque
Ingildi Grusingi, qui cum glorioso Mauricio magistro militum esse noscuntur,
sine aliqua mora vel excusatione relaxes, quatenus venientes illic homines
praedicti viri cum eis sine aliquo impedimento debeat ambulare.
Gregorio Magno, Lettere, II, 4, (settembre 591). Traduzione in italiano
(C) Gregorius Ioahanni episcopo Vellitrano.
Temporis qualitas admonet episcoporum sedes, antiquitus certis civitatibus
constitutas, ad alia quae securiora putamus eiusdem dioceseos loca transponere,
quo et habitatores nunc dirigere, et barbarici possit periculum facilius
declinari. Propterea te Iohannem fratrem coepiscopumque nostrum Vellitrensis
civitatis sedemque tuam in loco qui appellatur Arenata ad sanctum Andream
apostolum praecepimus exinde transmigrari, quatenus et ab hostilitatis
incursu liberior exsistere valeas, et illic consuetudine sollemnium
festa disponas.
Gregorio Magno, Lettere, II, 13, (febbraio 592). Traduzione in italiano (D) Gregorius Rusticianae patriciae.
Iam dudum vestrae excellentiae me scripsisse et saepius imminuisse reminiscor
ut beati Petri apostolorum principis limina revidere festinet. Et quae
tanta sit Constantinopolitanae civitatis delectatio quaeue Romanae urbis
oblivio ignoro; obtinete apud vos hac ex re nunc usque nil merui. […]
Filium vero meum Petrum hominem vestrum […] si requiritis, invenietis
quantus hic omnium habitantium circa excellentiam vestram amor sit quantumque
desiderium ut vos revidere mereantur. Et si praecipiente Deo sacris
eloquiis admonemur ut etiam inimicos diligere debeamus, pensandum nobis
est quantae culpae sit etiam amantes minime amare. Ac si forte dicitur
quod amantur, nos certissime scimus quia nemo potest diligere quos non
vult videre. Sin vero gladios Italiae ac bella formidatis, sollicite
deberis aspicere quanta beati Petri apostolorum principis in hac urbe
protectio est, in qua sine magnitudine populi et sine adiutoriis militum
tot annis inter gladios illaesi Deo auctore servamur. Haec nos, quia
amamus, dicimus. […] Decem vero auri libras, quas in captivorum
redemptione excellentia vestra transmisit, praefato filio meo deferente
suscepi.
Gregorio Magno, Lettere, VIII, 22 (maggio 598). Traduzione in italiano
(E) Gregorius Agilulfo regi Langobardorum.
Gratias excellentiae vestrae referimus, quia petitionem nostram audientes
pacem, quae utrisque esset partibus profutura, sicut de vobis confidentiam
habuimus, ordinastis. Ex qua re excellentiae vestrae prudentiam et bonitatem
valde laudavimus, quia pacem diligendo Deum vos, qui auctor ipsius est,
amare monstratis. Nam si, quod absit, facta non fuisset, quid aliud
agi habuit, nisi ut cum peccato et periculo partium miserorum rusticorum
sanguis, quorum labor utrisque proficit, funderetur? Sed ut prodesse
nobis eandem pacem, quemadmodum a vobis facta est, sentiamus, paterna
caritate salutantes, petimus ut, quotiens occasio se dederit, ducibus
vestris per diversa loca et maxime in his partibus constitutis vestris
praecipiatis epistulis ut hanc pacem, sicut promissum est, pure custodiant
et occasiones sibi aliquas non quaerant, unde aut contentio quaedam
aut ingratitudo nascatur, quatenus voluntati vestrae amplius agere gratias
valeamus.
Gregorio Magno, Lettere, IX, 66 (novembre-dicembre 598). Traduzione in italiano
|