Fonti
Antologia delle fonti altomedievali
a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto
© 2000 – Stefano
Gasparri per “Reti Medievali”
3. Il distacco della Britannia (A) Zosimo, Storia
nuova, VI, 10. (B) Gilda, La rovina
e il lamento della Britannia, AA 13, 19. (C) Costanzo di Lione,
Vita di san Germano vescovo d’Auxerre, 17-18.
Anche prima del distacco dall’impero le popolazioni celtiche dei Brettoni
della Britannia romana (che comprendeva, in termini attuali, gli odierni
territori di Inghilterra, Galles e Scozia meridionale) erano frequentemente
aggredite dai Pitti, popolazione forse non indoeuropea stanziata nel
nord dell’isola, e dagli Scoti o Scotti, i Celti della vicina e mai
romanizzata Irlanda, che in seguito organizzarono stanziamenti in Britannia.
Dei Pitti e degli Scotti – che avrebbero costituito un problema anche
per i nuovi occupanti dell’isola, cioè gli Anglosassoni – ci
parla diffusamente in più occasioni il monaco anglosassone Beda
(672/3-735) nella sua Historia ecclesiastica gentis Anglorum.
Fonte principale per le incursioni dei Pitti e degli Scotti agli inizi
del V secolo è però il De excidio et conquestu Britanniae
dello storico brettone Gilda, attivo alla metà del secolo
VI. Da quest’opera, che ha le caratteristiche di un libro profetico
più che di un’opera storica, traiamo il passo relativo alle incursioni
succedute al ritiro dei Romani ( B).
Per quel che concerne questo evento, nella Historia néa,
scritta tra il 500 ed il 515 dallo storico bizantino Zosimo, troviamo
la notizia di una lettera con la quale l’imperatore Onorio, a ridosso
del sacco di Roma, avrebbe invitato i Brettoni a provvedere da soli
alla propria difesa (A).
La Vita Germani episcopi, scritta da Costanzo di Lione negli
anni 475-485, ci mostra invece un esempio della parte attiva sostenuta
dalle gerarchie ecclesiastiche in situazioni di vuoto di potere delle
istituzioni statali: intorno al 429/30 Germano avrebbe aiutato i Brettoni
a respingere un attacco di Pitti e di nuovi invasori: i Sassoni (C),
Specialmente tramite il mondo cattolico la Britannia avrebbe dunque
mantenuto legami con l’impero anche dopo l’abbandono di Onorio, almeno
per lo spazio di una generazione. Gli anni tra il 430 ed il 446, con
l’arrivo ed il consolidamento degli Anglosassoni sanciscono la irrimediabilità
dell’avvenuto distacco da Roma.
(A) […]
Zosimo, Storia nuova, VI, 10. Traduzione in italiano
(B) Itaque illis ad sua remeantibus
emergunt certatim de curucis, quibus sunt trans Tithicam vallem evecti,
quasi in alto Titane incalescentesque caumate de artissimis formaninum
caverniculis fusci vermicolorum cunei, tetri Scottorum Pictorumque greges,
moribus ex parte dissidentes, sed una eademque sanguinis fundendi aviditate
concordes furciferosque magis vultu pilis quam corporum pudenda pudendisque
proxima vestibus tegentes cognitaque condebitorum reversione et reditus
denegatione solito confidentiores omnem aquilonalem extremamque terrae
partem pro indigenis muro tenus capessunt. Statuitur ad haec in edito
arcis acies, segnis ad pugnam, inhabilis ad fugam, trementibus praecordiis
inepta, quae diebus ac noctibus stupido sedili marcebat. Interea non
cessant uncinata nudorum tela, quibus miserrimi cives de muris tracti
solo allidebantur. Hoc scilicet eis proficiebat immaturae mortis supplicium,
qui tali funere rapiebantur, quo fratrum pignorumque suorum miserendas
imminentes poenas cito exitu devitabant. Quid plura? Relictis civitatibus
muroque celso iterum civibus fugae, iterum dispersiones solito desperabiliores,
iterum ab hoste insectationes, iterum strages accelerantur crudeliores;
et sicut agni a lanionibus, ita deflendi cives a inimicis discerpuntur,
ut commoratio eorum ferarum assimilaretur aegrestium. Nam et ipso mutuo,
perexigui victus brevi sustentaculo miserrimorum civium, latrocinando
temperabant.
Gilda, La rovina e il lamento della Britannia, AA
13, 19. Traduzione in italiano (C) Interea Saxones Pictique
bellum adversus Brittanos iunctis viribus susceperunt, quos eadem necessitas
in castra contraxerat; et cum trepidi partes suas paene inpares iudicarent,
sanctorum antestitum auxilium petierunt. Qui promissum maturantes adventum,
tantum securitatis ac fiduciae contulerunt, ut accessisse maximus crederetur
exercitus, itaque apostolicis ducibus Christus militabat in castris.
Aderant etiam quadragesimae venerabiles dies, quos relegiosiores reddebat
praesentiam sacerdotum, in tantum, ut, cotidianis praedicationibus instituti,
certatim ad gratiam baptismatis convolarent; nam maxima devoti exercitus
moltitudo undam lavacri salutaris expetiit. […]
Cumque, emensa sollemnitate paschali, recens de lavacro pars maior exercitus
arma capere et bellum parare temptaret, Germanus ducem se proelii profitetur.
Elegit expeditos, circumiecta percurrit et e regione, qua hostium sperabatur
adventus, vallem circumdatam editis montibus intuetur. Quo in loco novum
conponit exercitum ipse dux agminis.
Et iam aderat ferox hostium moltitudo, quam adpropinquare intuebantur
in insidiis constituti: cum subito Germanus signifer universos admonet
et praedicit, ut voci suae uno clamore respondeant, securisque hostibus,
qui se insperatos adesse confiderent, Alleluia tertio repetitam sacerdotes
exclamant. Sequitur una vox omnium, et elatum clamorem, repercusso aere,
montium conclusa multiplicant. Hostile agmen terrore prosternitur, et
ruisse super se non solum rupes circumdatas, verum etiam ipsam caeli
machinam contremescunt […] Triumphant pontifices, hostibus fusis sine
sanguinem; triumphat victoria fide obtenta, non viribus.
Costanzo di Lione, Vita di San Germano vescovo d’Auxerre,
17-18. Traduzione in italiano
|