Fonti
Antologia delle fonti altomedievali
a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto
© 2000 – Stefano
Gasparri per “Reti Medievali”
6. Ezio e il 476 (A) Giordane, Storia dei Goti,
FSI, 117, 36. (B) Prospero d’Aquitania, Cronaca,
AA 9, pp. 483-484. (C) Cassiodoro, Cronaca,
AA 11,pp. 157-158. (D) Marcellino comes, Cronaca,
AA 11, p. 91.
Di fronte ad un attacco condotto dagli Unni di Attila fino ad Orléans,
nel 451 Ezio riuscì a riunire le forze dei federati Goti, Burgundi
e Franchi, sconfiggendo Attila nella località impropriamente
detta dei campi Maurici o campi Catalauni (presso Troyes). I prodromi
e lo svolgimento di questa famosa battaglia sono oggetto di un’ampia
narrazione nell’opera De gestis actibusque Gotarum (A)
che lo storico goto (o alano) Giordane in buona parte compendiò
da una perduta opera omonima di Cassiodoro. Giordane – che scrive a
Bisanzio intorno al 550 mentre la riconquista giustinianea dell’Italia
poneva fine al regno ostrogoto – solitamente dà risalto epico
alle vicende dei popoli barbari nell’età delle grandi migrazioni,
e se in questo caso ci presenta il punto di vista romano-goto su Attila,
altrove dà voce ai sentimenti di ammirazione e rimpianto che
i barbari provavano nei confronti del capo unno, che moriva nel 453.
La figura di Ezio (“l’ultimo dei Romani” secondo la celebre
definizione di Procopio di Cesarea) assassinato dalle trame di Valentiniano
III (425-455) fu ampiamente idealizzata da una tradizione a lui favorevole
sviluppatasi in Oriente. Un atteggiamento meno partigiano per Ezio appare
invece nella già citata Epitoma chronicon di Prospero,
che si sofferma soprattutto sulle vicende umane successive all’assassinio
di Ezio, in particolare sul sacco di Roma del re vandalo Genserico (B).
I ventuno anni che intercorrono tra la morte di Ezio e la deposizione
di Romolo Augustolo sono scanditi da una serie di successioni imperiali
il cui andamento frenetico appare evidente nelle opere cronologicamente
organizzate, come ad esempio i Chronica (C)
composti intorno al 519 da Cassiodoro Senatore, il celebre mediatore
tra Romani e Goti attivo alla corte di Teodorico e dei suoi successori.
Romolo Augustolo era stato innalzato al trono per volontà del
padre, il patrizio Oreste, che nel 475 aveva destituito l’imperatore
Giulio Nepote. Ora, nell’atto di deporre Romolo Augustolo, il generale
sciro (o rugio) Odoacre, che proveniva dal Norico e si trovava in Italia
come capo di truppe mercenarie, non volle creare un nuovo imperatore:
si appellò all’unità dell’impero nella persona dell’imperatore
d’Oriente, Zenone (474-491), e si limitò a governare come re
dei barbari che erano in Italia. Nella coscienza dei contemporanei gli
eventi del 476 in molti casi non assunsero una particolare rilevanza.
L’interpretazione del 476 come data terminale dell’impero romano d’Occidente
ebbe luogo nel mondo bizantino: in tal senso la troviamo formulata per
la prima volta nei già citati Chronica del funzionario
illirico Marcellino cui attinse in seguito il goto Giordane (più
volte citato), anch’egli gravitante intorno alla corte costantinopolitana
(D).
(A) Fit omnibus ambitus pugnae, hostes
iam Hunni desiderantur. Producitur itaque a rege Theodorico Vesegotharum
innumerabilis moltitudo qui quatuor filiis domi dimissis, id est Friderico,
et Turico, Rotmero, et Himmerit, secum tantum Thorismund, et Theodericum
maiores natu participes laboris assumit. Felix procinctus, auxiliantium
suave collegium habere, et solatia illorum, quos delectat ipsa etiam
simul subire discrimina. A parte vero Romanorum tanta patricii Aetii
providentia fuit, cui tunc innitebatur respublica Hesperiae plagae,
ut undique bellatoribus congregatis, adversus et ferocem et infinitam
multitudinem non impar occurreret. His enim adfuere auxiliares Franci,
Sarmatae, Armoritiani, Litiani, Burgondiones, Saxones, Riaparioli, Ibriones,
quondam milites Romani tunc vero iam in numero auxiliariorum exquisiti,
alia eque nonnullae Celticae vel Germanicae nationes. Convenitur itaque
in campos Catalaunicos, qui et Mauricii nominantur, C leugas, ut Galli
vocant in longum tenentes et LXX in latum. Leuga autem Gallica mille
et quingentorum passuum quantitatem metitur. Fit ergo area innumerabilium
populorum pars illa terrarum. Conferuntur acies utraeque fortissimae;
nihil subreptionibus agitur, sed aperto Marte certatur.
Giordane, Storia dei Goti, FSI, 117, 36. Traduzione in italiano (B) [a. 454]. Inter Valentinianum
Augustum et Aetium patricium post promissae invicem fidei sacramenta,
post pactum de coniunctione filiorum, dirae inimicitiae convaluerunt,
et unde fuit gratia caritatis augenda, inde exarsit fomes odiorum, incentore,
ut creditum est, Heraclio spadone, qui ita sibi imperatoris animum insincero
famulatu obstrinxerat, ut eum facile in quae vellet impelleret.
Cum ergo Heraclius sinistra omnia imperatori de Aetio persuaderet, hoc
unum ereditum est saluti principis profuturum, si inimici molitionem
suo opere praeoccupavisset, unde Aetius imperatoris manu et circumstantium
gladiis intra palatii penetralia crudeliter confectus est, Boetio praetorii
praefecto simul perempto, qui eidem multa amicitia copulabatur.
[a. 455]. Mortem Aetii mors Valentiniani non longa post tempore consecuta
est, tam imprudenter non declinata, ut interfector Aetii amicos armigerosque
eius sibimet consociaret. Qui concepti facinoris opportunitatem dissimulanter
aucupantes egressum extra urbem principem et ludo gestationis intentum
inopinatis ictibus confoderunt, Heraclio simul, ut erat proximus, interempto
et nullo ex multitudine regia ad ultionem tanti sceleris accenso, ut
autem hoc parricidium perpetratum est. Maximus vir gemini consulatus
et patriciae dignitatis sumpsit imperium qui cum periclitanti rei publicae
profuturus per omnia crederetur, non sero documento, quid animi haberet,
probavit, si quidem interfectores Valentiniani non solum non plecterit,
sed etiam in amicitiam receperit uxoremque eius Augustam amissionem
viri lugere prohibitam intra paucissimos dies in coniugium suum transire
coegerit. Sed hac incontinentia non diu potitus est. Nam post alterum
mensem nuntiato ex Africa Gisirici regis adventu multisque nobilibus
ac popularibus ex urbe fugientibus eum ipse quoque data cunctis abeundi
licentia trepide vellet abscedere, [septuagesimo septimo adepti imperii
die] a famulis regiis dilaniatus est et membratim deiectus in Tiberim
sepultura quoque caruit.
Post hunc Maximi exitum confestim secuta est multis digna lacrimis Romana
captivitas et urbem omni praesidio vacuam Gisiricus optinuit, occurrente
sibi extra portas sancta Leone episcopo, cuius supplicatio ita eum deo
agente lenivit, ut, cum omnia potestati ipsius essent tradita, ab igni
tamen et caede atque suppliciis abstineretur, per quattuordecim igitur
dies secura et libera scrutatione omnibus opibus suis Roma vacuata est
multaque milia captivorum, prout quique aut arte placuerunt, cum regina
et filiabus abducta sunt. Prospero d’Aquitania, Cronaca, AA 9, pp. 483-484. Traduzione in italiano (C) [a. 465]. ut dicitur Ricimeris
fraude, Severus Romae in Palatio veneno peremptus est.
[a. 467]. Anthemius a Leone imp. ad Italiam mittitur, qui tertio ab
urbe miliario in loco Brontotas suscepit imperium.
[a. 472]. patricius Ricimer Romae facto imperatore Olybrio Anthemium
contra reverentiam principis et ius adfinitatis cum gravi clade civitatis
extinguit. Qui non diutius peracto scelere gloriatus post XL dies defunctus
est. Olybrius autem VII imperii mense vitam peregit.
[a. 473]. Gundibado hortante Glycerius Ravennae sumpsit imperium.
Eodem anno Leo nepotem suum Leonem consortem fecit inperio.
[a. 474]. imp. Leo senior defunctus est. Cui Zeno successit in imperio,
qui regnavit annis XVII. Sub quo hi consules fuerunt.
Eo etiam anno Romae Glycerio Nepos successit in regno.
[a. 475]. Eodem anno Orestes, Nepote in Dalmatias fugato, filio suo
Agustulo dedit imperium. Cassiodoro, Cronaca, AA 11, pp. 157-158. Traduzione in italiano (D) Odoacer rex Gothorum Romam
optinuit. Orestem Odoacer ilico trucidavit. Augustulum filium Orestis
Odoacer in Lucullano Campaniae castello eum poena damnavit.
Hesperium Romanae gentis imperium, quod septmgentesimo nono urbis conditae
anno primus Augustorum Octavianus Augustus tenere coepit, Qum hoc Augustulo
periit, anno decessorum regni imperatorum quingentesimo vigesimo secundo,
Gothorum debiue regibus Romam tenentibus. Marcellino comes, Cronaca, AA 11, p. 91. Traduzione in italiano
|