Fonti
Antologia delle fonti altomedievali
a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto
© 2000 – Stefano
Gasparri per “Reti Medievali”
8. Clero cattolico e regni ariani (A) Vittore di Vita, Storia
della persecuzione vandalica in Africa, AA 3/I, III, 2. (B) Sidonio, Lettere,
AA 8, VII, 6.
Nella prima fase dei regni romano-barbarici non si crearono particolari
attriti tra i popoli germanici e la Chiesa cattolica locale in quanto
quest’ultima, come istituzione imperiale, sfuggiva alla competenza
dei re barbari di fede ariana, stanziati come foederati all’interno
dell’impero. A ridosso del 476 il problema costituito dall’arianesimo
dei regni romano barbarici divenne evidente, ma si fece sentire con
intensità diversa nei diversi regni, e sotto i diversi sovrani.
Un caso estremo è rappresentato dalla situazione del regno vandalo
dove fu messa in atto una politica persecutoria che ci è nota
soprattutto attraverso la Historia persecutionis Africanae provinciae,
scritta negli anni ’80 del V secolo da Vittore di Vita, un ecclesiastico
che faceva parte del clero cartaginese ai tempi di re Unerico (477-484).
L’opera di Vittore è indubbiamente animata da intenti apologetici
e da desiderio di rivalsa, ma ci offre comunque, sui regni di Genserico
ed Unerico, notizie dettagliate, corredate da materiale documentario,
come nel caso dell’editto anticattolico promulgato da Unerico
nel 484, che qui è riportato (A).
Meno fu grave fu per i cattolici la politica religiosa ariana del regno
visigoto. di cui pure Sidonio Apollinare lamenta i caratteri vessatori
nei riguardi della popolazione e del clero di fede nicena (B). (A) Rex Hunirix Wandalorum
et Alanorum universis populis nostro regno subietis […]
Quarum illud videtur tenere conceptio ut nulla exceptis superstionis
suae antistitibus ecclesia patuisset: nulli liceret aliis aut convictus
agere aut exercere conventus, nec ecclesias aut in urbibus aut in quibusdam
parvissimis locis penitus obtinere neque construere, sed praesumpta
fisci viribus iungerentur: sed etiam et eorum patrimonio, ecclesiis
suae fidei sociata, suis antistitibus provenissent: nec commorari ad
quaecumque loca talibus licentia patuisset, sed extorres omnibus urbibus
redderentur et locis: nec baptismatis haberent omnino aliquam facultatem,
aut forte de religione disputarent; et nullam haberent ordinandi licentiam,
sive episcopos sive presbyteros vel alios, quos ad clerum pertinere
contingeret, proposita severitate vindictae, ut tam hi, qui se paterentur
huiusmodi honores accipere, quam etiam ipsi ordinatores denis libris
auri singuli multarentur, eo adiecto, ut nullus eis locus esset vel
aditus supplicandi, sed etiam si qua specialia meruissent, minime praevalerent:
et si in hac pernicie perdurarent, et de proprio solo ablati in exilium
sub prosecutione idonea mitterentur. In populos quoque praefati imperatores
similiter saevientes, quod eis nec donandi nec testandi aut capiendi
vel ab aliis derelictum penitus ius esset, non fideicommissi nomine,
non legati, non donationibus aut relictione, quae mortis causa appellatur,
vel quolibet codicillo aliisve forsitan scripturis, ita ut etiam qui
suis palatiis militarent, condemnationi gravissimae pro dignitatis merito
facerent subiectos, ut omni honoris privilegio expoliati infamiam incurrerent
et publico crimini huiusmodi personae se cognoscerent esse subiectos,
officialibus etiam iudicum diversorum triginta argenti pondo poena proposita:
quam si quinque vicibus in errore perdurantes contigisset inferre, tum
demum rates convicti atque subiugati verberibus in exilium mitterentur.
Deinde codices universos sacerdotum, quos persequebantur, praeceperant
ignibus tradi: quod de libris huiusmodi, quibus sibi nominis illius
errorem persuasit iniquitas, praecepimus faciendum.
Vittore di Vita, Storia della persecuzione vandalica in Africa,
AA 3/I, III, 2. Traduzione in italiano (B) Sidonius domino papae Basillio
salutem […] sed, quod fatendum est, praefatum regem Gothorum,
quamquam sit ob virium merita terribilis, non tam Romania moenibus quam
legibus Christianis insidiaturum pavesco, tantum, ut ferunt, ori, tantum
pectori suo catholici mentio nominis acet, ut ambigas ampliusne suae
gentis an suae sectae teneat principatum, ad hoc armis potens acer animis
alacer annis hunc solum patitur errorem, quod putat sibi tractatuum
consiliorumque successum tribui pro religione legitima, quem potius
assequitur pro felicitate terrena, propter quod discite cito catholici
status valetudinem occultam, ut apertam festinetis adhibere medicinam.
Burdegala, Petrogorii, Ruteni, Lemovices, Gabalitani, Helusani, Vasates,
Convenae, Auscenses, multoque iam maior numerus civitatum summis sacerdotibus
ipsorum morte truncatus nec ullis deinceps episcopis in defunctorum
officia suffectis, per quos utique minorum ordinum ministeria subrogabantur,
latum spiritalis ruinae limitem traxit, quam fere constat sic per singulos
dies morientum patrum proficere defectu, ut non solum quoslibet haereticos
praesentum verum etiam haeresiarchas priorum temporum potuerit inflectere:
ita populos excessu pontificum orbatos tristis intercisae fidei desperatio
premit, nulla in desolatis cura diocesibus parochiisque, videas in ecclesiis
aut putres culminum lapsus aut valvarum cardinibus avulsis basilicarum
aditus hispidorum veprium fruticibus obstructos, ipso, pro dolor, videas
armento non modo semipatentibus iacere vestibulis sed etiam herbosa
viridantium altarium latera depasci. sed iam nec per rusticas solum
solitudo parochias: ipso insuper urbanarum ecclesiarum e conventicula
rarescunt. Quid enim fidelibus solacii superest, quando clericalis non
modo disciplina verum etiam memoria perit? equidem cum clericus quisque
defungitur, si benedictione succidua non accipiat dignitatis heredem,
in illa ecclesia sacerdotium moritur, non sacerdos. Atque ita quid spei
restare pronunties, ubi facit terminus hominis finem religionis? altius
inspicite spiritalium damna membrarum: profecto intellegetis, quanti
subrepti sunt episcopi, tantorum vobis populorum fidem periclitaturam.
[…] Agite, quatenus haec sit amicitiae concordia principalis,
ut episcopali ordinatione permissa populos Galliarum, quos limes Gothicae
sortis incluserit, teneamus ex fide, etsi non tenemus ex foedere. Memor
nostri esse dignare, domine papa.
Sidonio, Lettere, AA 8, VII, 6. Traduzione in italiano
|