Fonti
Antologia delle fonti altomedievali
a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto
© 2000 – Stefano
Gasparri per “Reti Medievali”
9. Clodoveo (A) Gregorio di Tours,
Storia dei Franchi, FV, II, 27. (B) Gregorio di Tours,
Storia dei Franchi, FV, II, 30-31. (C) Gregorio di Tours,
Storia dei Franchi, FV, II, 35, 37-38.
La “utilità” del re franco Clodoveo per il mondo
cattolico è il criterio che guida il già citato Gregorio
di Tours nel narrare gli eventi del suo regno, iniziato probabilmente
nel 481 o nel 482. Il criterio dell’utilità non solo spiega
l’imperturbabilità mostrata da Gregorio nel registrare
la sistematica eliminazione dei reguli franchi e di altri avversari
effettuata da Clodoveo, ma può far comprendere meglio anche la
stessa selezione dei materiali narrativi compiuta dall’autore.
Così, ad esempio, mentre vengono compendiate molte vicende militari
(A), la narrazione si fa
particolarmente distesa a proposito dei prodromi della conversione,
costituiti dal matrimonio con la cattolica Clotilde, di origine burgunda,
e da una battaglia contro gli Alamanni (496/7), secondo la datazione
di Gregorio) nel corso della quale – con una situazione che ricalca
il tradizionale racconto della conversione di Costantino – Clodoveo
avrebbe fatto voto di convertirsi “al Dio di Clotilde” in
caso di vittoria (B). In
seguito, venendo a trattare della campagna contro i Visigoti, Gregorio
introduce alcuni aneddoti edificanti sulla devozione di Clodoveo che,
secondo Gregorio, avrebbe mosso guerra ai Visigoti (507) per liberare
le Gallie da una presenza ereticale (C).
In realtà, pur attraverso le parzialità e le semplificazioni
eccessive, nelle pagine di Gregorio di Tours possiamo cogliere la consapevolezza
del mondo cattolico di aver trovato in Clodoveo una garanzia per la
sopravvivenza e per l’espansione: ogni vittoria di Clodoveo rappresentava,
in questo senso, la sconfitta di qualunque alternativa per un equilibrio
dell’Occidente al di fuori di una dimensione cattolico-ecclesiale.
(A) His ita gestis, mortuo
Childerico, regnavit Chlodovechus, filius eius, pro eo. Anno autem quinto
regni eius Siacrius Romanorum rex, Egidi filius, apud civitatem Sexonas,
quam quondam supra memoratus Egidius tenuerat, sedem habebat. Super
quem Chlodovechus cum Ragnechario, parente suo, quia et ipse regnum
tenebat, veniens, campum pugnae praeparare deposcit. Sed nec iste distolit
ac resistere metuit. Itaque inter se utrisque pugnantibus, Syagrius
elisum cernens exercitum, terga vertit et ad Alaricum regem Tholosa
curso veloci perlabitur. Chlodovechus vero ad Alarico mittit, ut eum
redderit; alioquin noverit, sibi bellum ob eius retentationem inferri.
At ille metuens, ne propter eum iram Francorum incurrerit, ut Gothorum
pavere mos est, vinctum legatis tradedit. Quem Chlodovechus receptum
custodiae mancipare praecipit; regnoque eius acceptum, eum gladio clam
feriri mandavit. […] Multa bella victuriasque fecit. Nam decimo
regni sui anno Thoringis bellum intulit eosdemque suis diccionibus subiugavit.
Gregorio di Tours, Storia dei Franchi, II, 27. Traduzione in italiano
(B) Regina vero non cessabat
praedicare, ut Deum verum cognosceret et idola neglegerit. Sed nullo
modo ad haec credenda poterat commoveri, donec tandem aliquando bellum
contra Alamannos conmoveretur, in quo conpulsus est confiteri necessitate,
quod prius voluntate negaverat. Factum est autem, ut confligente utroque
exercitu vehementer caederentur, atque exercitus Chlodovechi valde ad
internitionem ruere coepit. Quod ille videns, elevatis ad caelum oculis,
conpunctus corde, commotus in lacrimis, ait: “Iesu Christi, quem
Chrotchildis praedicat esse filium Dei vivi, qui dare auxilium laborantibus
victuriamque in te sperantibus tribuere diceris, tuae opis gloriam devotus
efflagito, ut, si mihi victuriam super hos hostes indulseris et expertus
fuero illam virtutem, quam de te populus tuo nomine dicatus probasse
se praedicat, credam tibi et in nomine tuo baptizet. Invocavi enim deos
meos, sed, ut experior, elongati sunt ab auxilio meo; unde credo, eos
nullius esse potestatis praeditos, qui sibi oboedientibus non occurrunt.
Te nunc invoco, tibi credere desidero, tantum et eruar ab adversariis
meis”. Cumque haec dicerit, Alamanni terga vertentes, in fugam
labi coeperunt. Cumque regem suum cernirent interemptum, Chiodovechi
se ditionibus subdunt, dicentes: “Ne amplius, quaesumus, pereat
populus, iam tui sumus”. At ille, prohibito bello, cohortato populo
cum pace regressus, narravit reginae, qualiter per invocationem nominis
Christi victuriam meruit obtenire. Actum anno 15, regni sui.
Tunc regina arcessire clam sanctum Remedium Remensis urbis episcopum
iubet, depraecans, ut regi verbum salutis insinuaret. Quem sacerdos
arcessitum secritius coepit ei insinuare, ut Deum verum, factorem caeli
ac terrae, crederit, idola neglegerit, quae neque sibi neque aliis prodesse
possunt. At ille ait: “Libenter te, sanctissime pater, audiebam;
sed restat unum, quod populus, qui me sequitur, non patitur relinquere
deus suos; sed vado et loquor eis iuxta verbum tuum”. Conveniens
autem cum suis, priusquam file loqueretur, praecurrente potentia Dei,
omnes populus pariter adclamavit: “Mortalis deus abigimus, pie
rex, et Deum quem Remegius praedicat inmortalem sequi parati sumus”.
Nuntiantur haec antestiti, qui gaudio magno repletus, iussit lavacrum
praeparari. […]
Rex ergo prior poposcit, se a pontifeci baptizare. Procedit novus Constantinus
ad lavacrum, deleturus leprae veteris morbum sordentesque maculas gestas
antiquitus recenti latice deleturus. Cui ingresso ad baptismum sanctus
Dei sic infit ore facundo: “Mitis depone colla, Sigamber; adora
quod incendisti, incende quod adorasti”. Erat autem sanctus Remegius
episcopus egregiae scientiae et rethoricis adprimum inbutus studiis,
sed et sanctitate ita praelatus, ut Silvestri virtutibus equaretur.
Est enim nunc liber vitae eius, qui eum narrat mortuum suscitasse. Igitur
rex omnipotentem Deum in Trinitate confessus, baptizatus in nomine Patris
et Filii et Spiritus sancti delebutusque sacro crismate cum signaculo
crucis Christi. De exercito vero eius baptizati sunt amplius tria milia.
Gregorio di Tours, Storia dei Franchi, II, 30-31. Traduzione in italiano
(C) Igitur Chlodovechus rex
ait suis: “Valde molestum fero, quod hi Arriani partem teneant
Galliarum. Eamus cum Dei adiutorium, et superatis redegamus terram in
ditione nostra”. Cumque placuisset omnibus hic sermo, conmoto
exercitu, Pectavus dirigit. Ibi tunc Alaricus commorabatur. Sed quoniam
pars hostium per territorium Turonicum transiebat, pro reverentia beati
Martini dedit edictum, ut nullus de regione fila aliud quam herbarum
alimenta aquamque praesumeret. Quidam autem de exercitu, inventum cuiusdam
pauperis faenum, ait: “Nonne rex herbam tantum praesumi mandavit,
nihil aliud? Et hoc”, inquid, “herba est. Non enim erimus
transgressores praecepti eius, si eam praesumimus”. Cumque vim
faciens pauperi faenum vertute tulisset, factum pervenit ad regem. Quem
dicto citius gladio peremptum, ait: “Et ubi erit spes victuriae,
si beato Martino offendimus?”. Satisque fuit exercitui nihil ulterius
ab ac regione praesumere. Ipsi vero rex direxit nuntius ad beatam basilicam,
dicens: “Ite et forsitan aliquod victuriae auspicium ab aedae
sancta suscipitis”. Tunc datis muneribus, quod loco sancto exhiberent,
ait: “Si tu, Domine, adiutor mihi es et gentem hanc incredulam
semperque aemulam tibi meis manibus tradere decrevisti, in ingressu
basilicae sancti Martini dignare propitius revelare, ut cognuscam, quia
propitius dignaberis esse famulo tuo”. Maturantibus autem pueris
et ad locum accedentibus iuxta imperium regis, dum sanctam ingrederentur
basilicam, hanc antefanam ex inproviso primicirius, qui erat, inposuit:
“Praecinxisti me, Domine, virtutem ad bellum, subpiantasti insurgentes
in me subtus me et inimicorum meorum dedisti mihi dorsum et odientes
me disperdedisti”. Quod psallentium audientes, Domino gratias
agentes et vota beato confessori promittentes, laeti nuntiaverunt regi.
Porro ille cum ad fluvium Vigennam cum exercitu advenisset, in quo loco
eum transire deberit, paenitus ignorabat. Intumuerat enim ab inundationem
pluviarum, Cumque illa nocte Dominum depraecatus fuisset, ut ei vadum
quo transire possit dignaretur ostendere, mane facto cerva mirae magnitudinis
ante eos nuto Dei flumine ingreditur, illaque vadante, populus quo transire
possit agnovit. Veniente autem rege apud Pictavus, dum eminus in tenturiis
commemoraret, pharus ignea, de basilica sancti Helari egressa, visa
est ei tamquam super se advenire, scilicet ut, lumine beati confessoris
adiutus Helarii, liberius hereticas acies, contra quas saepe idem sacerdos
pro fide conflixerat, debellaret. Contestatus est autem omni exercitu,
ut nec ibi quidem aut in via aliquem expoliarent aut res cuiusquam direperent.
Erat in his diebus vir laudabilis sanctitatis Maxentius abba, reclausus
in monastyrio suo ob Dei timore infra terminum Pictavensim, Cuius monastyrio
nomen lectioni non indidimus, quia locus file usque hodie Cellula sancti
Maxenti vocatur. Cuius monachi cum unum hostium cuneum ad monastyrium
cemerent propinquare, abbatem exorant, ut de cellula sua egrederetur
ad consolandum eos. Illoque demorante, hii timore perculsi, eum aperto
ustio de cellula sua producunt. At ille in occursum hostium, quasi pacem
rogaturus, perget intrepidus. Unus autem ex his evaginato gladio, ut
capud eius libraret, manus ad aurem erecta diriguit, gladiusque retrursum
ruit. At ipse ad pedes beati viri veniam deposcens sternitur. Quod videntes
reliqui, cum timore maximo ad exercitum redierunt, timentes, ne et ipse
pariter interirent. Huius vero brachium beatus confessor cum oleo benedicto
contrectans, inposito signo crucis, restituit sanum, eiusque obtentu
monastyrio permansit inlaesum. Multasque et alias virtutes operatus
est, quas si quis diligenter inquiret, librum Vitae illius legens cuncta
repperiet.
Interea Chlodovechus rex cum Alarico rege Gothorum in campo Vogladense
decimo ab urbe Pictava miliario convenit, et confligentibus his eminus,
resistunt comminus fili. Cumque secundum consuetudinem Gothi terga vertissent,
ipse rex Chlodovechus Domino aiuvante obtinuit. […]
Maximus ibi tunc Avernorum populus, qui cum Apollinare venerat, et primi
qui erant ex senatoribus corruerunt. De hac pugna Amalaricus, filius
Alarici, in Spaniam fugit regnumque patris sagaciter occupavit. Chlodovechus
vero filium suum Theudoricum per Albigensim ac Rutinam civitatem ad
Arvernus dirigit. Qui abiens, urbes illas a finibus Gothorum usque Burgundionum
terminum patris sui dicionibus subiugavit. Regnavit autem Alaricus annos
22. Chlodovechus vero apud Burdigalinsi urbe hiemem agens, cunctos thesauros
Alarici a Tholosa auferens, Ecolisnam venit. Cui tantam Dominus gratiam
tribuit, ut in eius contemplatione muri sponte corruerent. Tunc, exclusis
Gothis, urbem suo dominio subiugavit. Post haec, patrata victuria, Turonus
est regressus, multa sanctae basilicae beati Martini munera offerens.
Igitur ab Anastasio imperatore codecillos de consolato accepit, et in
basilica beati Martini tunica blattea indutus et clamide, inponens vertice
diademam. Tunc ascenso equite, aurum argentumque in itinere illo, quod
inter portam atrii et ecclesiam civitatis est, praesentibus populis
manu propria spargens, voluntate benignissima erogavit, et ab ea die
tamquam consul aut augustus est vocitatus. Egressus autem a Turonus
Parisius venit ibique cathedram regni constituit.
Gregorio di Tours, Storia dei Franchi, II, 35, 37-38.
Traduzione in italiano
|
Ultimo
aggiornamento: 01/09/05
