Logo di Reti Medievali 

Didattica

spaceleftMappaCalendarioDidatticaE-BookMemoriaOpen ArchiveRepertorioRivistaspaceright

Didattica > Fonti > Antologia delle fonti altomedievali > IV > 1

Fonti

Antologia delle fonti altomedievali

a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto

© 2000 – Stefano Gasparri per “Reti Medievali”


IV
I regni romano-germanici / 1
Verso l’egemonia franca

1. Le cristianità celtiche
(A) Penitenziale di Finnian, cc. 35-45.
(B) Beda, Storia ecclesiastica degli Angli, III, 4.
(C) Valafrido Strabone, Vita di san Gallo, SRM 4, 1, 4-5.

Dal punto di vista della spiritualità, uno degli elementi più caratteristici delle cosiddette “cristianità celtiche” [cfr. introduzione a questo capitolo] riguarda la disciplina della penitenza, che si conformò al diritto tradizionale – basato sull’arbitrato e la composizione – creando un sistema tariffario di rigida corrispondenza tra il peccato e la pena. Nacquero così i libri penitenziali, testi che prescrivono le pene per qualsiasi tipo di colpa abbracciando molti aspetti della vita individuale e sociale, come si può vedere dai capitoli relativi all’etica matrimoniale tratti dal penitenziale irlandese (A) di Finnian (da identificarsi con Finnian di Clonard, morto nel 549, o con Finnian di Mag-Bile, morto nel 579). In connessione con la pratica, anch’essa a carattere penitenziale, della peregrinatio religiosa, il modello celtico fu esportato dall’Irlanda tra i Pitti e gli Anglosassoni e sul continente, con un’opera di diffusione che in molti casi coincise con un’attività missionaria nel senso proprio del termine. La peregrinatio religiosa raggiunse forse la sua massima espressione con le complesse personalità di Columba (circa 521-597), attivo tra i Pitti, e di Colombano (circa 543-615), attivo nella Francia merovingia, tra gli Alamanni e nell’Italia longobarda. Su Columba – detto anche Columba il Vecchio o Columcille – riportiamo un brano della più volte citata Historia di Beda (B), il quale, fedele alle consuetudini della Chiesa di Roma, si mostra colpito dalle peculiarità dell’organizzazione celtica introdotta da Columba.

Della multiforme attività di Colombano – detto anche Columba il Giovane – segnaliamo invece il momento più specificamente missionario, relativo all’opera di conversione attuata da Colombano e dal suo discepolo Gallo presso gli Alamanni ancora pagani: un’opera di cui ci informa la vita Galli (C), scritta negli anni 833/4 da Valafrido Strabone.


(A) 35. Si quis autem laicus ex malis actibus suis conversus fuerit ad Dominum et omnem malum egerit, id est fornicando et sanguinem effundendo, tribus annis peniteat et inermis existat nisi virga tantum in manu eius et non maneat cum uxore sua sed in primo anno cum pane et aqua et sale ieiunet per mensura et non maneat cum uxore; post penitentiam trium annorum det pecuniam pro redemptionem anime sue et fructum penitentie in manus sacerdotis et cenam faciat servis Dei et in cena consummabitur et recipietur ad communionem; intret ad uxorem suam post integram et perfectam penitentiam suam et si ita libuerit iungatur altario.

36. Si quis laicus maculaverit uxorem proximi sui aut virginem annum integrum peniteat cum pane et aqua et non intret ad uxorem suam propriam et post annum penitentiae tunc recipiatur ad communionem et det elymosinam et pro anima sua et non intret amplius fornicari cum extranea femina quamdiu fuerit in hoc corpore […].

37. Si quis laicus puellam Dei maculaverit et coronam suam perdiderit et genuerit filium ex ea, tribus annis peniteat ille laicus, annum cum pane et aqua per mensura et inermis existat et non intret ad uxorem sua propriam, et in duobus annis abstineat se a vino e a carnibus et non intret ad uxorem suam.

38. Si autem non genuerit ex ea filium, sed tamen maculavit, annum integrum et dimedium peniteat, sed annum integrum cum pane et aqua et dimedium abstineat se a vino et a carnibus et non intret ad uxorem suam donec impleatur penitentia eius.

39. Si quis laicus cum uxore propria intraverit ad ancillam suam et ita debet fieri, ancillam venundari, et ipse per annum integrum non intrabit ad uxorem suam propriam.

40. Si autem genuerit ex illa ancilla filium unum aut duos vel tres, oportet eum libera fieri ancilla, et si voluerit venundari eam, non permittatur ei, sed separentur ab invicem et peniteat annum integrum cum pane et aqua per mensuram; et non intret amplius ad concubinam suam, sed iungatur propriae uxori.

41. Si quis habuerit uxorem sterilem non debet dimittere uxorem suam propter sterilitatem suam, sed ita debet fieri, ambo manere in continentia suam, et beati sunt si permanserint casti corpore usque quo iudicaverit Deus illis iudicium verum et iustum. Credo enim si tales fuerint quales fuerunt Abraham et Sara sive Isaac et Rebecca et Anna mater Samuhel vel Elishabet mater Iohannis, bene illis in novissimo diregetur; dicit enim apostolus: Et qui habent uxores sic sint quasi non habentes. Preterit enim figura mundi huius. Si autem manseremus fideles in his quecumque dederit Deus sive prosperum sive contrarium, semper suscipiemus gloriam Dei in gaudio.

42. Uxorem a viro non discedere dicimus, sed si discesserit manere innuptam aut viro reconciliari secundum apostulum.

43. Si alicuius uxor fornicata fuerit et habitet cum alio viro, non oportet adducere uxorem aliam quandiu fuerit uxor eius viva.

44. Prima, si forte conversa fuerit ad penitentiam, et decet suscipit eam, si satis ac libenter expeterit; sed dotem ei non dabit et serviet viro suo priori quandiu fuerit in corpore: vicem servi vel ancille expleat in omni pietate atque subiectione.

45. Sic et mulier si dimissa fuerit ex viro suo, non oportet alio viro copulari quandiu fuerit vir eius in corpore prior, sed expectabit eum innupta in omni patientia et castitate, si forte det Deus penitentiam in corde viri eius; sed penitentia eorum hec est, id est viri fornicarii sive mulieris fornicarie: annum integrum peniteant cum pane et aqua per mensuram separatim nec in uno lecto maneant.

Penitenziale di Finnian, 35-45.

Traduzione in italiano


(B) Siquidem anno Incarnationis dominicae quingentesimo sexagesimo quinto, quo tempore gubernaculum Romani imperii post Iustinianum Iustinus minor accepit, venit de Hibernia presbyter et abbas habitu et vita monachi insignis, nomine Columba, Brittaniam praedicaturus verbum Dei provinciis septentrionalium Pictorum, hoc est eis quae arduis atque horrentibus montium iugis ab australibus eorum sunt regionibus sequestratae. Namque ipsi australes Picti, qui intra eosdem montes habent sedes, multo ante tempore, ut perhibent, relicto errore idolatriae fidem veritatis acceperant, praedicante eis Verbum Nynia episcopo reverentissimo et sanctissimo viro de natione Brettonum, qui erat Romae regulariter fidem et mysteria veritatis edoctus. […]

Venit autem Brittaniam Columba regnante Pictis Bridio filia Meilochon rege potentissimo, nono anno regni eius, gentemque illam verbo et exemplo ad fidem Christi convertit; unde et praefatam insulam ab eis in possessionem monasterii faciendi accepit. […] Fecerat autem, priusquam Brittaniam veniret, monasterium nobile in Hibernia, quod a copia roborum Dearmach lingua Scottorum, hoc est Campus Roborum, cognominatur. Ex quo utroque monasterio plurima exinde monasteria per discipulos eius et in Brittania et in Hibernia propagata sunt, in quibus omnibus idem monasterium insularum, in quo ipse requiescit corpore, principatum teneret.

Habere autem solet ipsa insula rectorem semper abbatem presbyterum, cuius iuri et omnis provincia et ipsi etiam episcopi ordine inusitato debeant esse subiecti, iuxta exemplum primi doctoris illius, qui non episcopus sed presbyter extitit et monachus; de cuius vita et verbis nonnulla a discipulis eius feruntur scripta haberi.

Beda, Storia ecclesiastica, III, 4.

Traduzione in italiano


(C) Accepta igitur a rege licentia eligendi locum, ubicumque voluissent, dum loca plurima perlustrassent, venerunt infra partes Alamanniae ad fluvium qui Lindimacus vocatur. Iuxta quem ad superiora tendentes, pervenerunt ad lacum Turicinum. Cumque per litus ambulantes venissent ad caput lacus ipsius in locum qui Tucconia dicitur, placuit illis loci qualitas ad inhabitandum. Porro homines ibidem commanentes crudeles erant et impii, simulacra colentes, idola sacrificiis venerantes, observantes auguria et divinationes et multa quae contraria sunt cultui divino superstitiosa scetantes. Sancti igitur homines cum coepissent inter illos habitare, docebant eos adorare Patrem et Filium et Spiritum sanctum et custodire fidei veritatem. Beatus quoque Gallus sancti viri discipulus, zelo pietatis armatus, fana, in quibus daemoniis sacrificabant, igni succendit et quaecumque invenit oblata, dimersit in lacum. Qua causa permoti ira et invidia, sanctos insectabantur et communi consilio Gallum perimere voluerunt, Colombanus vero flagellis caesum et contumeliis affectum de suis finibus proturbare. […]

Post haec non timore persecutionis perterritus, sed amore spiritalis lucri persuasus, contumacium sterilem turbam reliquit, ne inaniter arida corda diutius irrigaret, qui benivolis mentibus quam plurimum prodesse interim potuisset. Pergena ergo inde cum suis pervenit in castrum quod Arbona vocatur.

Valafrido Strabone, Vita di S. Gallo, SRM 4, I, 4-5.

Traduzione in italiano

© 2000
Reti Medievali
UpUltimo aggiornamento: 01/09/05