Fonti
Antologia delle fonti altomedievali
a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto
© 2000 – Stefano
Gasparri per “Reti Medievali”
1. Le cristianità celtiche (A) Penitenziale di Finnian,
cc. 35-45. (B) Beda, Storia ecclesiastica
degli Angli, III, 4. (C) Valafrido Strabone,
Vita di san Gallo, SRM 4, 1, 4-5.
Dal punto di vista della spiritualità, uno degli elementi più
caratteristici delle cosiddette “cristianità celtiche”
[cfr. introduzione a questo capitolo] riguarda la disciplina della penitenza,
che si conformò al diritto tradizionale – basato sull’arbitrato
e la composizione – creando un sistema tariffario di rigida corrispondenza
tra il peccato e la pena. Nacquero così i libri penitenziali,
testi che prescrivono le pene per qualsiasi tipo di colpa abbracciando
molti aspetti della vita individuale e sociale, come si può vedere
dai capitoli relativi all’etica matrimoniale tratti dal penitenziale
irlandese (A) di Finnian
(da identificarsi con Finnian di Clonard, morto nel 549, o con Finnian
di Mag-Bile, morto nel 579). In connessione con la pratica, anch’essa
a carattere penitenziale, della peregrinatio religiosa, il modello celtico
fu esportato dall’Irlanda tra i Pitti e gli Anglosassoni e sul continente,
con un’opera di diffusione che in molti casi coincise con un’attività
missionaria nel senso proprio del termine. La peregrinatio
religiosa raggiunse forse la sua massima espressione con le complesse
personalità di Columba (circa 521-597), attivo tra i Pitti, e
di Colombano (circa 543-615), attivo nella Francia merovingia, tra gli
Alamanni e nell’Italia longobarda. Su Columba – detto anche Columba
il Vecchio o Columcille – riportiamo un brano della più volte
citata Historia di Beda (B),
il quale, fedele alle consuetudini della Chiesa di Roma, si mostra colpito
dalle peculiarità dell’organizzazione celtica introdotta
da Columba.
Della multiforme attività di Colombano – detto anche Columba
il Giovane – segnaliamo invece il momento più specificamente
missionario, relativo all’opera di conversione attuata da Colombano
e dal suo discepolo Gallo presso gli Alamanni ancora pagani: un’opera
di cui ci informa la vita Galli (C),
scritta negli anni 833/4 da Valafrido Strabone. (A) 35. Si quis autem laicus ex malis
actibus suis conversus fuerit ad Dominum et omnem malum egerit, id est
fornicando et sanguinem effundendo, tribus annis peniteat et inermis
existat nisi virga tantum in manu eius et non maneat cum uxore sua sed
in primo anno cum pane et aqua et sale ieiunet per mensura et non maneat
cum uxore; post penitentiam trium annorum det pecuniam pro redemptionem
anime sue et fructum penitentie in manus sacerdotis et cenam faciat
servis Dei et in cena consummabitur et recipietur ad communionem; intret
ad uxorem suam post integram et perfectam penitentiam suam et si ita
libuerit iungatur altario.
36. Si quis laicus maculaverit uxorem proximi sui aut virginem annum
integrum peniteat cum pane et aqua et non intret ad uxorem suam propriam
et post annum penitentiae tunc recipiatur ad communionem et det elymosinam
et pro anima sua et non intret amplius fornicari cum extranea femina
quamdiu fuerit in hoc corpore […].
37. Si quis laicus puellam Dei maculaverit et coronam suam perdiderit
et genuerit filium ex ea, tribus annis peniteat ille laicus, annum cum
pane et aqua per mensura et inermis existat et non intret ad uxorem
sua propriam, et in duobus annis abstineat se a vino e a carnibus et
non intret ad uxorem suam.
38. Si autem non genuerit ex ea filium, sed tamen maculavit, annum
integrum et dimedium peniteat, sed annum integrum cum pane et aqua et
dimedium abstineat se a vino et a carnibus et non intret ad uxorem suam
donec impleatur penitentia eius.
39. Si quis laicus cum uxore propria intraverit ad ancillam suam et
ita debet fieri, ancillam venundari, et ipse per annum integrum non
intrabit ad uxorem suam propriam.
40. Si autem genuerit ex illa ancilla filium unum aut duos vel tres,
oportet eum libera fieri ancilla, et si voluerit venundari eam, non
permittatur ei, sed separentur ab invicem et peniteat annum integrum
cum pane et aqua per mensuram; et non intret amplius ad concubinam suam,
sed iungatur propriae uxori.
41. Si quis habuerit uxorem sterilem non debet dimittere uxorem suam
propter sterilitatem suam, sed ita debet fieri, ambo manere in continentia
suam, et beati sunt si permanserint casti corpore usque quo iudicaverit
Deus illis iudicium verum et iustum. Credo enim si tales fuerint quales
fuerunt Abraham et Sara sive Isaac et Rebecca et Anna mater Samuhel
vel Elishabet mater Iohannis, bene illis in novissimo diregetur; dicit
enim apostolus: Et qui habent uxores sic sint quasi non habentes.
Preterit enim figura mundi huius. Si autem manseremus fideles in
his quecumque dederit Deus sive prosperum sive contrarium, semper suscipiemus
gloriam Dei in gaudio.
42. Uxorem a viro non discedere dicimus, sed si discesserit manere
innuptam aut viro reconciliari secundum apostulum.
43. Si alicuius uxor fornicata fuerit et habitet cum alio viro, non
oportet adducere uxorem aliam quandiu fuerit uxor eius viva.
44. Prima, si forte conversa fuerit ad penitentiam, et decet suscipit
eam, si satis ac libenter expeterit; sed dotem ei non dabit et serviet
viro suo priori quandiu fuerit in corpore: vicem servi vel ancille expleat
in omni pietate atque subiectione.
45. Sic et mulier si dimissa fuerit ex viro suo, non oportet alio viro
copulari quandiu fuerit vir eius in corpore prior, sed expectabit eum
innupta in omni patientia et castitate, si forte det Deus penitentiam
in corde viri eius; sed penitentia eorum hec est, id est viri fornicarii
sive mulieris fornicarie: annum integrum peniteant cum pane et aqua
per mensuram separatim nec in uno lecto maneant.
Penitenziale di Finnian, 35-45. Traduzione in italiano (B) Siquidem anno Incarnationis
dominicae quingentesimo sexagesimo quinto, quo tempore gubernaculum
Romani imperii post Iustinianum Iustinus minor accepit, venit de Hibernia
presbyter et abbas habitu et vita monachi insignis, nomine Columba,
Brittaniam praedicaturus verbum Dei provinciis septentrionalium Pictorum,
hoc est eis quae arduis atque horrentibus montium iugis ab australibus
eorum sunt regionibus sequestratae. Namque ipsi australes Picti, qui
intra eosdem montes habent sedes, multo ante tempore, ut perhibent,
relicto errore idolatriae fidem veritatis acceperant, praedicante eis
Verbum Nynia episcopo reverentissimo et sanctissimo viro de natione
Brettonum, qui erat Romae regulariter fidem et mysteria veritatis edoctus.
[…]
Venit autem Brittaniam Columba regnante Pictis Bridio filia Meilochon
rege potentissimo, nono anno regni eius, gentemque illam verbo et exemplo
ad fidem Christi convertit; unde et praefatam insulam ab eis in possessionem
monasterii faciendi accepit. […] Fecerat autem, priusquam Brittaniam
veniret, monasterium nobile in Hibernia, quod a copia roborum Dearmach
lingua Scottorum, hoc est Campus Roborum, cognominatur. Ex quo utroque
monasterio plurima exinde monasteria per discipulos eius et in Brittania
et in Hibernia propagata sunt, in quibus omnibus idem monasterium insularum,
in quo ipse requiescit corpore, principatum teneret.
Habere autem solet ipsa insula rectorem semper abbatem presbyterum,
cuius iuri et omnis provincia et ipsi etiam episcopi ordine inusitato
debeant esse subiecti, iuxta exemplum primi doctoris illius, qui non
episcopus sed presbyter extitit et monachus; de cuius vita et verbis
nonnulla a discipulis eius feruntur scripta haberi.
Beda, Storia ecclesiastica, III, 4. Traduzione in italiano (C) Accepta igitur a rege licentia
eligendi locum, ubicumque voluissent, dum loca plurima perlustrassent,
venerunt infra partes Alamanniae ad fluvium qui Lindimacus vocatur.
Iuxta quem ad superiora tendentes, pervenerunt ad lacum Turicinum. Cumque
per litus ambulantes venissent ad caput lacus ipsius in locum qui Tucconia
dicitur, placuit illis loci qualitas ad inhabitandum. Porro homines
ibidem commanentes crudeles erant et impii, simulacra colentes, idola
sacrificiis venerantes, observantes auguria et divinationes et multa
quae contraria sunt cultui divino superstitiosa scetantes. Sancti igitur
homines cum coepissent inter illos habitare, docebant eos adorare Patrem
et Filium et Spiritum sanctum et custodire fidei veritatem. Beatus quoque
Gallus sancti viri discipulus, zelo pietatis armatus, fana, in quibus
daemoniis sacrificabant, igni succendit et quaecumque invenit oblata,
dimersit in lacum. Qua causa permoti ira et invidia, sanctos insectabantur
et communi consilio Gallum perimere voluerunt, Colombanus vero flagellis
caesum et contumeliis affectum de suis finibus proturbare. […]
Post haec non timore persecutionis perterritus, sed amore spiritalis
lucri persuasus, contumacium sterilem turbam reliquit, ne inaniter arida
corda diutius irrigaret, qui benivolis mentibus quam plurimum prodesse
interim potuisset. Pergena ergo inde cum suis pervenit in castrum quod
Arbona vocatur.
Valafrido Strabone, Vita di S. Gallo, SRM 4, I, 4-5. Traduzione in italiano
|