Fonti
Antologia delle fonti altomedievali
a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto
© 2000 – Stefano
Gasparri per “Reti Medievali”
2. L’Imperatore e il Papa (A) Alcuino, Lettere,
EE 4, 93 (796). (B) Costituzione
romana, KK 1, cc. 4-9 (824). (C) Adriano II, Lettere,
EE 6, 21 (870).
Nell’impero carolingio il rapporto di forze tra pontefice e imperatore
era stato originariamente impostato sotto il segno dalla prevalenza
di quest’ultimo, una prevalenza ben visibile nella lettera inviata
a Leone III (A) , dove
Carlomagno, tramite Alcuino, – il più auterevole degli
intellettuali della corte carolingia – descriveva al pontefice
quali erano i suoi compiti. Si tratta di un invito a non occuparsi degli
affari secolari che rende bene l’idea dei rapporti di forza esistenti.
Questo sbilanciamento era stato poi parzialmente ammortizzato dall’iniziativa
assunta dal papa con la coronazione imperiale [cfr. VIII, 1], che poneva
i precedenti per un controllo pontificio sull’elezione dell’imperatore;
tuttavia per un certo tempo, grazie anche alle prerogative che i sovrani
franchi mantenevano sui territori pontifici, il potere imperiale sembrava
decisamente il più forte. In questo senso, sia come rapporto
tra i due vertici del potere nella cristianità, sia come intreccio
di competenze nel governo locale, una prevalenza imperiale si può
scorgere nella Costitutio romana (B),
la nuova regolamentazione dei rapporti franco-romani emanata nell’824
da Lotario (figlio primogenito e coimperatore di Ludovico il Pio), che
attraverso una serie di controlli imperiali sanciva l’autorità
dell’imperatore sul papato e sui territori della sede romana.
Va detto però che la constitutio risultava in parte
vanificata dai privilegi che in più riprese, dall’817 all’876,
vennero emanati dagli imperatori in favore del papato e dei territori
pontifici.
Questo rapporto di forze si capovolse con la disgregazione dell’impero.
Il papato rivendicò in numerose occasioni la sua supremazia per
dirimere i dissensi tra gli eredi di Ludovico il Pio. Rivendicazioni
che non ebbero spesso l’effetto sperato, ma che contribuivano
ad indebolire l’autorità dei sovrani. Qui riportiamo un
brano di una lettera indirizzata da papa Adriano II a Carlo il Calvo
(C), dove il pontefice
lo redarguisce per avere invaso un regno confinante. Il testo, oltre
ad essere interessante perché ci mostra come i pontefici si erano
fatti garanti dei patti di pace tra i sovrani, è indicativo del
cambiamento avvenuto. Nessun pontefice avrebbe osato rivolgersi a Carlomagno
con un tono simile. (A) Nostrum est: secundum auxilium
divinae pietatis sanctam undique Christi ecclesiam ab incursu paganorum
et infidelium devastatione armis defendere foris, et intus catholicae
fide agnitione munire. Vestrum est, sanctissimus pater: elevatis ad
Deum cum Moyse manibus nostram adiuvare militiam, quatenus vobis intercedentibus
Deo ductore et datore populus christianus super inimicos sui sancti
nominis ubique semper habeat victoriam, et nomen domini nostri Iesu
Christi toto clarificetur in orbe.
Alcuino, Lettere, EE 4, 93 (796).
Traduzione
in italiano (B) 4. Volumus ut missi constituantur
de parte domni apostolici et nostra, qui annuatim nobis renuntiare valeant,
qualiter singuli duces et iudices iustitiam faciant populo et quomodo
nostram constitutionem observent. Qui missi, decernimus, ut primum cunctos
clamores qui per neglegentiam ducum aut iudicum fuerint inventi ad notitiam
domni apostolici deferant, et ipse unum e duobus eligat: aut statim
per eosdem missos fiant necessitates emendatae, aut si non, per nostrum
missum fiat nobis notum, ut per nostros missos a nobis directos iterum
emendentur.
5. Volumus ut cunctus populus Romanus interrogetur, qua lege vult vivere,
ut tali qua se professi fuerint vivere velle vivant; illisque denuntietur,
quod hoc unusquisque sciat, tam duces quam et iudices vel reliquus populus,
quod si in offensione sua contra eandem legem fecerint, eidem legi quam
profitentur per dispositionem pontificis ac nostram subiacebunt.
6. De rebus ecclesiarum iniuste invasis sub occasione quasi licentia
accepta a pontefice, et de his quae necdum redditae sunt et tamen fuerunt
iniuste a potestate pontificum invasae, volumus ut per missos nostros
fiat emendatum.
7. Prohibemus ut depraedationes inter confinia nostra ultra non fiant,
et quae factae sunt, secundum legem de utrisque partibus ordinemus ut
emendentur. Similiter volumus, ut ceterae iniustitiae de utrisque partibus
fiant emendatae.
8. Placuit nobis, ut cuncti iudices sive hi qui cunctis praeesse debent,
per quos iudicaria potestas in hac urbe Roma agi debent, in praesentia
nostra veniant; volentes numerum et nomina eorum scire et singolos de
ministerio sibi credito admonitionem facere.
9. Novissime admoneatur, ut omnis homo, sicut gratiam Dei et nostram
habere desiderat, ita praestet in omnibus oboedentiam atque reverentiam
huic pontifici.
Promitto ego ille per Deorum omnipotentem et per ista sacra quattuor
evangelia et per hanc crucem domini nostri Iesu Christi et per corpus
beatissimi Petri principis apostolorum, quod ab hac die in futurum fidelis
ero dominis nostris imperatoribus Hludowico et Hlothario diebus vitae
meae, iuxta vires et intellectum meum, sine fraude atque malo ingenio,
salva fide quam repromisi domino apostolico; et quod non consentiam
ut aliter in hac sede Romana fiat electio pontificis nisi canonice et
iuste, secundum vires et intellectum meum; et ille qui electus fuerit
me consentiente consecratus pontifex non fiat, priusquam tale sacramentum
faciat in praesentia missi domini imperatoris et populi, cum iuramento,
quale dominus Eugenius papa sponte pro conservatione omnium factum habet
per scriptum.
Costituzione romana, KK 1, cc. 4-9 (824).
Traduzione
in italiano (C) Numquid a mente excidit,
quod vestra vestrorumque iuramenta sed apostolicae destinata discussimus,
roboravimus, et in archivo nostro hodie illa recondita retinemus?
Quodsi nec tibi ista sufficiunt, tunc ad maioris reprehensionis tuae
cumulum tuis te specialibus sententiis convenimus, et ut ad cor tuum
redeas, ex oris tui professionibus incitamus. Quando igitur Hludowici
fratris tui filii, superatus viribus, regnum perdidisti, nunquid non
epistolam, quam habemus prae manibus, sedi apostolicae direxisti, in
qua inter caetera confessus fuisti dicens: “Cum fratribus nostris
post Fontanicum bellum in unum convenimus, et, inter nos divisione regnorum
facta, pacem fecimus, et iureiurando iuravimus, quod nemo nostrum regni
alterius metas invaderet. Nunc autem regno meo iuramentis spretis invaso
atque sublato, misereatur vester apostolatus, et ne nomen Christi blasphemetur
in gentibus, sine vindicta facinus non relinquatur. “Ecce qualiter
aliena tibi concupiscere minime convenit: ecce tibi ostensum est, quod
iuramenta publice facta contempta sunt. Postremo […] monstratum
est, quod et te inpunitum dimittere non debemus.
Adriano II, Lettere, EE 6, 21 (870).
Traduzione
in italiano
|