Logo di Reti Medievali 

Didattica

spaceleftMappaCalendarioDidatticaE-BookMemoriaOpen ArchiveRepertorioRivistaspaceright

Didattica > Fonti > Antologia delle fonti altomedievali > VIII > 2

Fonti

Antologia delle fonti altomedievali

a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto

© 2000 – Stefano Gasparri per “Reti Medievali”


VIII
L’età carolingia / 2
Ideologia e cultura

2. L’Imperatore e il Papa
(A) Alcuino, Lettere, EE 4, 93 (796).
(B) Costituzione romana, KK 1, cc. 4-9 (824).
(C) Adriano II, Lettere, EE 6, 21 (870).

Nell’impero carolingio il rapporto di forze tra pontefice e imperatore era stato originariamente impostato sotto il segno dalla prevalenza di quest’ultimo, una prevalenza ben visibile nella lettera inviata a Leone III (A) , dove Carlomagno, tramite Alcuino, – il più auterevole degli intellettuali della corte carolingia – descriveva al pontefice quali erano i suoi compiti. Si tratta di un invito a non occuparsi degli affari secolari che rende bene l’idea dei rapporti di forza esistenti. Questo sbilanciamento era stato poi parzialmente ammortizzato dall’iniziativa assunta dal papa con la coronazione imperiale [cfr. VIII, 1], che poneva i precedenti per un controllo pontificio sull’elezione dell’imperatore; tuttavia per un certo tempo, grazie anche alle prerogative che i sovrani franchi mantenevano sui territori pontifici, il potere imperiale sembrava decisamente il più forte. In questo senso, sia come rapporto tra i due vertici del potere nella cristianità, sia come intreccio di competenze nel governo locale, una prevalenza imperiale si può scorgere nella Costitutio romana (B), la nuova regolamentazione dei rapporti franco-romani emanata nell’824 da Lotario (figlio primogenito e coimperatore di Ludovico il Pio), che attraverso una serie di controlli imperiali sanciva l’autorità dell’imperatore sul papato e sui territori della sede romana. Va detto però che la constitutio risultava in parte vanificata dai privilegi che in più riprese, dall’817 all’876, vennero emanati dagli imperatori in favore del papato e dei territori pontifici.

Questo rapporto di forze si capovolse con la disgregazione dell’impero. Il papato rivendicò in numerose occasioni la sua supremazia per dirimere i dissensi tra gli eredi di Ludovico il Pio. Rivendicazioni che non ebbero spesso l’effetto sperato, ma che contribuivano ad indebolire l’autorità dei sovrani. Qui riportiamo un brano di una lettera indirizzata da papa Adriano II a Carlo il Calvo (C), dove il pontefice lo redarguisce per avere invaso un regno confinante. Il testo, oltre ad essere interessante perché ci mostra come i pontefici si erano fatti garanti dei patti di pace tra i sovrani, è indicativo del cambiamento avvenuto. Nessun pontefice avrebbe osato rivolgersi a Carlomagno con un tono simile.


(A) Nostrum est: secundum auxilium divinae pietatis sanctam undique Christi ecclesiam ab incursu paganorum et infidelium devastatione armis defendere foris, et intus catholicae fide agnitione munire. Vestrum est, sanctissimus pater: elevatis ad Deum cum Moyse manibus nostram adiuvare militiam, quatenus vobis intercedentibus Deo ductore et datore populus christianus super inimicos sui sancti nominis ubique semper habeat victoriam, et nomen domini nostri Iesu Christi toto clarificetur in orbe.

Alcuino, Lettere, EE 4, 93 (796).

Traduzione in italiano


(B) 4. Volumus ut missi constituantur de parte domni apostolici et nostra, qui annuatim nobis renuntiare valeant, qualiter singuli duces et iudices iustitiam faciant populo et quomodo nostram constitutionem observent. Qui missi, decernimus, ut primum cunctos clamores qui per neglegentiam ducum aut iudicum fuerint inventi ad notitiam domni apostolici deferant, et ipse unum e duobus eligat: aut statim per eosdem missos fiant necessitates emendatae, aut si non, per nostrum missum fiat nobis notum, ut per nostros missos a nobis directos iterum emendentur.

5. Volumus ut cunctus populus Romanus interrogetur, qua lege vult vivere, ut tali qua se professi fuerint vivere velle vivant; illisque denuntietur, quod hoc unusquisque sciat, tam duces quam et iudices vel reliquus populus, quod si in offensione sua contra eandem legem fecerint, eidem legi quam profitentur per dispositionem pontificis ac nostram subiacebunt.

6. De rebus ecclesiarum iniuste invasis sub occasione quasi licentia accepta a pontefice, et de his quae necdum redditae sunt et tamen fuerunt iniuste a potestate pontificum invasae, volumus ut per missos nostros fiat emendatum.

7. Prohibemus ut depraedationes inter confinia nostra ultra non fiant, et quae factae sunt, secundum legem de utrisque partibus ordinemus ut emendentur. Similiter volumus, ut ceterae iniustitiae de utrisque partibus fiant emendatae.

8. Placuit nobis, ut cuncti iudices sive hi qui cunctis praeesse debent, per quos iudicaria potestas in hac urbe Roma agi debent, in praesentia nostra veniant; volentes numerum et nomina eorum scire et singolos de ministerio sibi credito admonitionem facere.

9. Novissime admoneatur, ut omnis homo, sicut gratiam Dei et nostram habere desiderat, ita praestet in omnibus oboedentiam atque reverentiam huic pontifici.

Promitto ego ille per Deorum omnipotentem et per ista sacra quattuor evangelia et per hanc crucem domini nostri Iesu Christi et per corpus beatissimi Petri principis apostolorum, quod ab hac die in futurum fidelis ero dominis nostris imperatoribus Hludowico et Hlothario diebus vitae meae, iuxta vires et intellectum meum, sine fraude atque malo ingenio, salva fide quam repromisi domino apostolico; et quod non consentiam ut aliter in hac sede Romana fiat electio pontificis nisi canonice et iuste, secundum vires et intellectum meum; et ille qui electus fuerit me consentiente consecratus pontifex non fiat, priusquam tale sacramentum faciat in praesentia missi domini imperatoris et populi, cum iuramento, quale dominus Eugenius papa sponte pro conservatione omnium factum habet per scriptum.

Costituzione romana, KK 1, cc. 4-9 (824).

Traduzione in italiano


(C) Numquid a mente excidit, quod vestra vestrorumque iuramenta sed apostolicae destinata discussimus, roboravimus, et in archivo nostro hodie illa recondita retinemus?

Quodsi nec tibi ista sufficiunt, tunc ad maioris reprehensionis tuae cumulum tuis te specialibus sententiis convenimus, et ut ad cor tuum redeas, ex oris tui professionibus incitamus. Quando igitur Hludowici fratris tui filii, superatus viribus, regnum perdidisti, nunquid non epistolam, quam habemus prae manibus, sedi apostolicae direxisti, in qua inter caetera confessus fuisti dicens: “Cum fratribus nostris post Fontanicum bellum in unum convenimus, et, inter nos divisione regnorum facta, pacem fecimus, et iureiurando iuravimus, quod nemo nostrum regni alterius metas invaderet. Nunc autem regno meo iuramentis spretis invaso atque sublato, misereatur vester apostolatus, et ne nomen Christi blasphemetur in gentibus, sine vindicta facinus non relinquatur. “Ecce qualiter aliena tibi concupiscere minime convenit: ecce tibi ostensum est, quod iuramenta publice facta contempta sunt. Postremo […] monstratum est, quod et te inpunitum dimittere non debemus.

Adriano II, Lettere, EE 6, 21 (870).

Traduzione in italiano

© 2000
Reti Medievali
UpUltimo aggiornamento: 01/09/05