Logo di Reti Medievali 

Didattica

spaceleftMappaCalendarioDidatticaE-BookMemoriaOpen ArchiveRepertorioRivistaspaceright

Didattica > Fonti > Antologia delle fonti altomedievali > VIII > 5

Fonti

Antologia delle fonti altomedievali

a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto

© 2000 – Stefano Gasparri per “Reti Medievali”


VIII
L’età carolingia / 2
Ideologia e cultura

5. Libri ed istruzione
(A) Ammonizione generale, KK 1, cc. 72, 82 (789).
(B) Capitolare di Corteolona, KK 1, c. 6 (825).
(C) Eberardo del Friuli, Testamento, pp, 1-5.
(D) Eginardo, Vita di Carlo, 24.

L’opera di riforma della Chiesa, affiancando e promuovendo la compenetrazione assoluta tra società e Chiesa, fu uno degli strumenti di forza della teocrazia regia dei sovrani carolingi. Questi, investiti della missione di guidare alla salvezza il popolo loro affidato, mentre esigevano la formazione di un clero che fosse in grado di pregare, predicare ed istruire, contemporaneamente si garantivano l’apporto di funzionari preparati, poiché i quadri della Chiesa coincidevano in larga misura con le gerarchie amministrative, o comunque le appoggiavano e sostenevano. Una cura particolare venne in tal senso riservata da Carlo e dai suoi successori alla istruzione ed alle scuole, come emerge dai brani qui riportati, tratti, rispettivamente, da un capitolare (Admonitio generalis) indirizzato nel marzo 789 ai vescovi riuniti ad Aquisgrana (A) e dalle disposizioni emanate per l’Italia dal coimperatore Lotario nel placito di Corteolona del maggio 825 (B).

La necessità di istruire il clero è anche alla base dell’attenzione dedicata da Carlo e dai suoi successori ad una accurata ed abbondante produzione libraria: Carlo Magno aveva dato disposizioni in questo senso nella Enciclyca de emendatione librorum et officiorum ecclesiasticorum, relativa ad una corretta trascrizione dei libri della Bibbia e dei testi per uso liturgico. Un lascito testamentario di libri (C) effettuato dal genero di Ludovico il Pio, il marchese Eberardo del Friuli, ci permette poi di valutare la consistenza della biblioteca di un laico colto e di rango elevato intorno all’anno 860.

Riportiamo infine un brano della Vita Karoli di Eginardo (D). Esso ci illustra un aspetto della vita quotidiana e ci fa sapere che in questo periodo era molto diffusa l’abitudine di farsi leggere dei testi, mentre si mangiava.


(A) 72. Sacerdotibus. Sed et hoc flagitamus vestram almitatem, ut ministri altaris Dei suum ministerium bonis moribus ornent, seu alii canonice observantiae ordines vel monachici propositi congregationes; obsecramus, ut bonam et probabilem habeant conversationem sicut ipse Dominus in evangelio praecipit: Sic luceat lux vestra coram hominibus, ut videant opera vestra bona et glorificent patrem vestrum qui in celis est.


82. Omnibus. Sed et vestrum et videndum est dilectissimi et venerabiles pastores et rectores ecclesiarum Dei, ut presbyteros quos mittitis per parrochias vestras ad regendum et ad praedicandum per ecclesias populum Deo servientem, ut recte et honeste praedicent; et non sinatis nova vel non canonica aliquos ex suo sensu et non secundum scripturas sacras fingere et praedicare populos. Sed et vosmetipsi utilia honesta et recta et quae ad vitam ducunt aeternam praedicati aliosque instruite, ut haec eadem praedicent.

Ammonizione generale, KK 1, c. 72, 82 (a. 789).

Traduzione in italiano


(B) De doctrina vero, quae ob nimiam incuriam atque ignaviam quorundam praepositorum cunctis in locis est funditus extincta, placuit ut sicut a nobis constitutum est ita ab omnibus observetur. Videlicet ut ab his qui nostra dispositione ad docendos alios per loca denominata sunt constituti maximum detur studium, qualiter sibi commissi scholastici proficiant atque doctrinae insistant, sicut praesens exposcit necessitas. Propter oportunitatem tamen omnium apta loca distincte ad hoc exercitium providimus, ut difficultas locorum longe positorum ac paupertas nulli foret excusatio. Id sunt: primum in Papia conveniant ad Dungalum de Mediolano, de Brixia, de Laude, de Bergamo, de Novaria, de Vercellis, de Tertona, de Aquis, de Ianua de Aste, de Cunia; in Eporegia ipse episcopus hoc per se faciat; in Taurinis conveniant de Vintimilio, de Albigano, de Vadis, de Alba; in Cremona discant de Regia, de Placentia, de Parma, de Mutina; in Florentia de Tuscia respiciant; in Firmo de Spoletinis civitatibus conveniant; in Verona de Mantua, de Triento; in Vincentia de Patavis, de Tarvisio, de Feltris, de Ceneda, de Asylo; reliquiae civitates Forum Iulii ad scholam conveniant.

Capitolare di Corteleona, KK 1, c. 6 (a. 825).

Traduzione in italiano


(C) De libris etiam Capellae nostrae divisionem inter eos facere volumus. In primis volumus, ut Unroch habeat Psalterium nostrum duplum, et Bibiam nostram, et librum S. Augustini de Verbis Domini, et librum de lege Francorum, et Ripuariorum, et Langobardorum, et Alamanorum, et Bavariorum, et librum rei militaris, et librum De diversis sermonibus, qui incipit de Elia et Achab, et librum De utilitate poenitentiae, et librum De constitutionibus Principum, et Edictis imperatorum, et Synonima Isidori, et librum de quattuor virtutibus, et Evangelium, et librum bestiarum, et Cosmographiam Ethici philosophi.

Berengarius aliud Psalterius volumus ut habeat, cum auro scriptum, et librum De civitate Dei S. Augustini, et De verbis Domini, et Gesta pontificum Romanorum, et Gesta Francorum, et librum Isidori, Fulgentii, Martini, episcoporum, et librum Ephrem, Synonima Isidori, et librum Glossarium, et explanationis, et dierum.

Adalardus tertium Psalterium volumus ut habeat, quod ad nostrum opus habuimus, et expositionem super epistolas Pauli, et librum S. Augustini De verbis Domini, et super Ezechielem prophetam, et Lectionarium de epistolis et Evangelis cum auro scriptum, et vitam S. Martini, et librum Aniani, et volumen septem librorum magni Orozii Pauli, et librum S. Augustini, Hieronimi Presbiteri, de hoc quod Jacobus ait: “Qui totam legem servavit, et in uno offenderit, factus est omnium reus”.

Rodolphus volumus ut habeat Psalterius cum sua expositione, quem Gisla ad suum usum habuit, et Smaragdum, et Collectaneum, et Fulgentium, et Missale cottidianum, quod semper in nostra Capella habuimus, et vitam S. Martini, et Physoniam Lopi Medici, et ordinem priorum Principum.

Primogenita etiam filia mea Engeltrud volumus ut habeat librum qui vocatur Vitas Patrum, et librum qui appellatur Liber de doctrina S. Basilidis, et Apollonium, et Synonima Isidori.

Judith volumus ut habeat missale unum, et librum unum, qui incipit a sermone S. Augustini De ebrietate, et legem Langobardorum, et librum Alcuini ad Widonem comitem.

Heilwich volumus ut habeat Missale unum, et Passionalem et librum Orationum cum Psalmis, et libellum De orationibus.

Gisla volumus ut habeat librum De quattuor virtutibus, et Enchiridium S. Augustini.

Everardo del Friuli, Testamento, pp. 1-5.

Traduzione in italiano


(D) Inter cenandum aut aliquod acroama aut lectorem audiebat. Legebantur ei historiae et antiquorum res gestae. Delectabatur et libris sancti Augustini, praecipueque his qui de civitate Dei praetitulati sunt.

Eginardo, Vita di Carlo, SRG, c. 24.

Traduzione in italiano

© 2000
Reti Medievali
UpUltimo aggiornamento: 01/09/05