Fonti
Antologia delle fonti altomedievali
a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto
© 2000 – Stefano
Gasparri per “Reti Medievali”
6. L’impero carolingio e le lingue volgari (A) Concilio di
Tours, CC 2/1, c. 17 (813). (B) Nitardo, Le Storie,
SRG, III, 5.
L’impegno mostrato da Carlo Magno perché il clero ed i funzionari
regi fossero addestrati a padroneggiare un latino chiaro e corretto,
che assicurasse la trasmissione fedele delle scritture sacre e la uniforme
intelligibilità dei provvedimenti amministrativi, ebbe l’effetto,
nei territori occidentali dell’impero, di distanziare il latino dalla
parlata corrente, creando la consapevolezza che il latino ed il volgare
romanzo costituissero ormai due lingue organicamente complete e diverse
tra loro, a somiglianza di quanto avveniva nei territori orientali dove
si parlava tedesco. La presa d’atto ufficiale della presenza, nell’impero
di Carlo, di una lingua volgare romanza di autonomia pari a quella tedesca,
può ravvisarsi nella diciassettesima delibera del concilio di
Tours dell’813 (A), dove
la intelligibilità della predicazione è connessa ad un
vero e proprio atto di traduzione dal latino: traduzione resasi necessaria
non solo per il tedesco ma anche per il volgare romanzo definito “rustica
romana lingua”, cioè la lingua romanza usata dal volgo
illetterato. Il primo documento ufficiale dove appaiono i volgari tedesco
e romanzo é costituito dai giuramenti che Ludovico il Germanico
e Carlo il Calvo – che regnavano, rispettivamente, sui Franchi orientali
e sui Franchi occidentali – si scambiarono con i loro eserciti il 14
febbraio 842 a Strasburgo per ribadire l’alleanza contro il fratello
Lotario. In quell’occasione – come ci testimonia lo storico Nitardo
(m. 845), partigiano di Carlo il Calvo e autore di un’opera intitolata
Historiarum libri IIII (B)
– ciascuno dei due sovrani formulò il giuramento nella lingua
della controparte (Ludovico in francese e Carlo in tedesco), in modo
da risultare comprensibile ai seguaci dell’alleato, i quali invece giurarono
nelle proprie lingue. La lingua romanza dei giuramenti di Strasburgo
è però una lingua aristocratica, di corte, avulsa da ogni
rusticitas, che non ebbe futuro come modello dominante: l’opera
di dare dignità letteraria al volgare non fu attuata infatti
dalla corte bensì dalla Chiesa, che disciplinò il volgare
secondo moduli più flessibili ed aperti alle necessità
espressive del mondo rustico, oltre che di quello aristocratico. (A) Visum est unanimitati nostrae,
ut quilibet episcopus habeat omelias continentes necessarias ammonitiones,
quibus subiecti erudiantur, id est de fide catholica, prout capere possint,
de perpetua retributione bonorum et aeterna damnatione malorum, de resurrectione
quoque futura et ultimo iudicio et quibus operibus possit promereri
beata vita quibusve excludi. Et ut easdem omelias quisque aperte transferre
studeat in rusticam Romanam linguam aut Thiotiscam, quo facilius cuncti
possint intellegere quae dicuntur.
Concilio di Tours, CC 2/1, c. 17
(813).
Traduzione
in italiano (B) Ergo XVI kal. marcii Lodhuvicus
et Karolus in civitate que olim Argentaria vocabatur, nunc autem Strazburg
vulgo dicitur, convenerunt et sacramenta qui subter notata sunt, Lodhuvicus
romana, Karolus vero teudisca lingua juraverunt. Ac sic, ante sacramentum;
circumfusam plebem, alter teudisca, alter romana lingua, alloquuti sunt.
Lodhuvicus autem, quia major natu, prior exorsus sic coepit: “Quotiens
Lodharius me et hunc fratrem meum, post obitum patris nostri, insectando
usque ad internecionem delere conatus sit nostis. Cum autem nec fraternitas
nec christianitas nec quodlibet ingenium, salva, justicia, ut pax inter
nos esset, adjuvare posset, tandem coacti rem ad juditium omnipotentis
Dei detulimus, ut, suo nutu quid cuique deberetur contenti essemus.
In quo nos, sicut nostis, per misericordiam Dei victores extitimus,
is autem victus una cum suis quo valuit secessit. Hinc vero, fraterno
amore correpti nec non et super, populum christianum conpassi, persequi
atque delere illos noluimus, sed hactenus, sicut et antea, ut saltem
deinde cuique sua justicia cederetur mandavimus.
At ille post haec non contentus judicio divino, sed hostili manu iterum
et me et hunc fratrem meum persequi non cessat, insuper et populum nostrum
incendiis rapinis cedibusque devastat. Quamobrem nunc, necessitate coacti,
convenimus et, quoniam vos de nostra stabili fide ac firma fraternitate
dubitare credimus, hoc saramentum inter nos in conspectu vestro jurare
decrevimus.
Non qualibet iniqua cupiditate illecti hoc agimus, sed ut certiores,
si Deus nobis vestro adiutorio quietem dederit, de communi profectu
simus. Si autem, quod absit, sacramentum quod fratri meo juravero violare
praesumpsero, a subditione mea necnon et a juramento quod mihi jurastis
unumquemque vestrum absolvo.”
Cumque Karolus haec eadem verba romana lingua perorasset, Lodhuvicus,
quoniam major natu erat, prior haec deinde se servaturum testatus est:
“Pro Deo amur et pro christian poblo et nostro commun salvament,
d’ist di in avant, in quant Deus savir et podir me dunat, si salvarai
eo cist meon fradre Karlo et in aiudha et in cadhuna cosa, si cum om
per dreit son fradra salvar dift, in o quid il mi altresi fazet et ab
Ludher nul plaid nunquam prindrai, qui, meon vol, cist meon fradre Karle
in damno sit.”
Quod cum Ludhovicus explesset, Karolus teudisca lingua sic hec eadem
verba testatus est:
“In Godes minna ind in thes christianes folches ind unser bedhero
gehaltnissi, fon thesemo dage frammordes, so fram so mir Got gewizci
indi mahd furgibit, so haldih thesan minan bruodher, soso man mit rehtu
sinan bruher scal, in thiu thaz er mig so sama duo, indi mit Ludheren
in nohheiniu thing ne gegango, the minan willon, imo ce scadhen werdhen.”
Sacramentum autem quod utrorumque populus, quique propria lingua, testatus
est, romana lingua sic se habet:
“Si Lodhuvigs sagrament que san fradre Karlo jurat conservat et
Karlus, meos sendra, de suo part non l’ostanit, si io returnar non l’int
pois, ne io ne neuls cui eo returnar int pois, in nulla aiudha contra
Lodhuwig nun li iu er.”
Teudisca autem lingua:
“Oba Karl then eid then er sinemo bruodher Ludhuwige gesuor geleistit,
indi Ludhuwig, min herro, then er imo gesuor forbrihchit, ob ih inan
es irwenden ne mag, noh ih noh thero nohhein, then ih es irwenden mag,
widhar Karle imo ce follusti ne wirdhit.”
Quibus peractis Lodhuwicus Renotenus per Spiram et Karolus juxta Wasagum
per Wizzunburg Warmatiam iter direxit.
Nitardo, Le storie, SRG, III, 5.
Traduzione
in italiano
|