Fonti
Antologia delle fonti altomedievali
a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto
© 2000 – Stefano
Gasparri per “Reti Medievali”
3. Gli ordinamenti militari
(A) Promemoria sull’esercito
da inviare nella Gallia occidentale, KK 1, cc. 1-2 (807). (B) Capitolare per
i messi sulla mobilitazione dell’esercito, KK 1, c. 1 (808). (C) Lettera all’abate
Fulrado, KK 1 (800 circa). (D) Capitolare di Boulogne-sur-Mer,
KK 1, cc. 1-5, 10 (811). (E) Capitolare sulla
spedizione in Corsica, KK 1, cc. 1-3 (825).
La società carolingia era fondata sulla guerra, impegno pressoché stagionale del re,
dei grandi, dei vassalli e di buona parte del popolo dei liberi. I capitolari sono quindi
un osservatorio interessante per cogliere non solo i mutamenti nella gerarchia
dell’organizzazione militare, ma anche le più generali trasformazioni della società,
individuando il ruolo che all’interno di quella giocavano i diversi gruppi. Cosi da una
lettura scevra di preconcetti risulta che l’esercito del IX secolo non era affatto tutto
costituito dai vassalli, al suo interno al contrario i semplici liberi erano presenti in
modo significativo (B) e (D):
in funzione, certo, della loro ricchezza allodiale, che consentiva anche di arrivare
all’armamento completo (quello cioè della cavalleria pesante). Altri elementi: si
diffonde l’uso dell’adiutorium, la coalizzazione di più persone per armarne una (A); emerge il ruolo particolare dei vassalli regi. Si vede
anche molto bene come gli ecclesiastici (vescovi e abati) partecipino allo sforzo di
mobilitazione generale: il clero carolingio va alla guerra, così come fa politica (C) . Infine, il capitolare di Lotario (E), che riguarda il regno italico, ci mostra una realtà,
quella della penisola, dove rapporti vassallatici di tipo diverso – vassalli domestici e
vassalli casati, in ambito sia laico che ecclesiastico – convivevano con un ruolo militare
particolarmente rilevante degli uomini liberi.
(A) Memoratorium qualiter ordinavimus
propter famis inopiam, ut de ultra Sequane omnes exercitare debeant.
1. In primis quicumque beneficis habere videntur, omnes in hostem veniant.
2. Quicumque liber mansos quinque de proprietate habere videtur, similiter in hostem
veniat; et qui quattuor mansos habet, similiter faciat; qui tres habere videtur similiter
agat. Ubicumque autem inventi fuerint duo, quorum unusquisque duos mansos habere videtur,
unus alium preparare faciat; et qui melius ex ipsis potuerit, in hostem veniat. Et ubi
inventi fuerint duo, quorum unus habeat duos mansos et alter habeat unum mansum, similiter
se sociare faciant […]. Ubicumque autem tres fuerint inventi, quorum unusquisque mansum
unum habeat, duo tercium praeparare faciant; ex quibus qui melius potest, in hostem
veniat. Illi vero qui dimidium mansum habent, quinque sextum praeparare faciant.
Promemoria sull’esercito da inviare nella Gallia occidentale, KK 1,
cc. 1-2 (807).
Traduzione in
italiano
(B) Ut
omnis liber homo […] in hostem pergat, sive cum seniore suo si senior eius perrexit sive
cum comite suo.
Capitolare per i messi sulla mobilitazione dell’esercito, KK 1, c. 1
(808).
Traduzione in italiano
(C) Carolus […] magnus pacificus
imperator […] Fulrado abbati.
Notum sit tibi quia placitum nostrum generale, anno presenti, condictum
habemus infra Saxoniam in orientali parte, super fluvium Bota, in loco
que dicitur Starasfurt. Quapropter precipimus tibi ut pleniter cum hominibus
tuis bene armatis ac preparatis ad predictum locum venire debeas XV.
Kal. Jul […] cum armis atque utensilibus necnon et cetero instrumento
bellico in victualibus et vestimentis. Ita ut unusquisque cabalarius
habeat scutum et lanceam et spatam et semispatum, arcum et pharetras
cum sagittis; et in carris vestris utensilia diversi generis [...] vero
ciborum in carris de illo placito in futurum ad tres menses, arma et
vestimenta ad dimidium annum. Et hoc omnino precipimus ut observare
facietis […] ut preter herbam et legna et aquam nichil de ceteris
rebus tangere presumatis […].
Dona vero tua quae ad placitum nostrum nobis presentare debes, nobis medio mense Maio
transmitte ad locum ubicumque tunc fuerimus […]. Vide ut nullam negligentiam exinde
habeas, sicut gratiam nostram velis habere.
Lettera all’abate Fulrado, KK 1 (800 circa)
Traduzione in italiano
(D) 1. Quicumque liber homo in
hostem bannitum fuerit, et venire contempserit, plenum heribannum, id
est solidos sexaginta, persolvat, aut si non habuerit unde illam summam
persolvat, semetipsum pro wadio in servitium principis tradat, donec
per tempora ipse bannus ab eo fiat persolotus. Et tunc iterum ad statum
libertatis suae revertatur. Et si ille homo qui se propter heribannum
in servitium tradidit, in illo servitio defunctus fuerit, heredes eius
hereditatem quae ad eius pertinet non perdant, nec libertatem, nec de
ipso heribanno obnoxi fiant.
2. Ut non per aliquam occasionem, nec de wacta, nec de scara, nec de
warda, nec pro heribergare, neque pro alio banno, heribannum comis exactare
praesumat, nisi missus noster prius heribannum ad partem nostram recipiat,
et ei suam tertiam partem exinde per iussionem nostram donet. Ipse vero
heribannum non exactetur neque in terris neque in mancipis, sed in auro
et argento, palleis adque armis, et animalibus atque peccoribus, sive
talibus speciebus quaee ad utilitatem pertinent.
3. Quicumque homo nostros honores habens in ostem bannitus fuerit, et
ad condictum placitum non venerit, quod diebus post placitum condictum
venisse conprobatus fuerit, tot diebus abstinet a carne et vino.
4. Quicumque absque licentiam vel permissione principis de hoste reversus
fuerit, quod factum Franci herisliz dicunt, volumus ut antiqua constitutio,
id est capitalis sententia, erga illum puniendum custodiatur.
5. Quicumque ex his qui beneficium principis habent, parem suum contra hostes communes in
exercitu pergentem dimiserit, et cum eo ire vel stare noluerit, honorem suum et beneficium
perdat.
10. Constitutum est, ut nullus episcopus, aut abbas, aut abbatissa, vel quislibet
rector aut custos aecclesiae, bruniam vel gladium sine nostro permisso cuilibet homini
extraneo aut dare aut venundare praesumat, nisi tantum vasallis suis. Et si evenerit, ut
in qualibet ecclesia vel in sancto loco plures brunias habeat quam ad homines rectores
eiusdem ecclesiae sufficiant, tunc principem idem rector ecclesiae interroget, quid de his
fieri debeat.
Capitolare di Boulogne-sur-Mer, KK 1, cc. 1-5, 10 (811).
Traduzione in italiano
(E) Volumus ut singuli comites hanc
districtionem teneant inter eos qui cum eis introeant in Corsica vel
remanere debeant.
1. Ut domnici vassalli qui austaldi sunt et in nostro palatio frequenter
serviunt, volumus ut remaneant; eeorum homines quos antea habuerunt,
qui propter hanc occasionem eis se commendaverunt, cum eorum senioribus
remaneant. Qui autem in eorum proprietate manent, volumus scire qui
sint et adhuc considerare volumus, quis eant aut quis remaneant. Illi
vvero qui beneficia nostra habent et foris manent, volumus ut eant.
2. Homines vero episcoporum seu abbatum, et qui foris manent, volumus
ut cum comitibus eorum vadant, exceptis duobus quos ipse elegerit; et
eorum austaldi liberi, exceptis quattuor, volumus ut pleniter distrigantur.
3. Ceteri vero liberi homines quos vocant bharigildi, volumus ut singuli
comites hunc modum teneant: videlicet ut qui tantam substantiae facultatem
habent qui per se ire possint, et ad hoc sanitas et viris utiles adprobaverit,
vadant; illi vero qui substantiam habent et tamen ipsi ire non valent,
adiuvet valentem et minus habentem. Secundi vero ordinis liberis, quis
pro paupertate sua per se ire non possunt et tamen ex parte possunt, coniungantur
duo vel tres aut quattuor (alli vero si necesse fuerit), qui iuxta considerationem
comitis eunti adiutorium faciant quomodo ire possit; et in hunc modum
ordo iste servetur usque ad alios qui pro nimia pauperate neque ipsi ire
valent neque adiutorium eunti prestare. A comitibus habeatur excusatus
post antiqua consuetudo eis fidelium comitibus observanda.
Capitolare sulla spedizione in Corsica, KK 1, cc. 1-3 (825). Traduzione in italiano
|