Fonti
Antologia delle fonti altomedievali
a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto
© 2000 – Stefano
Gasparri per “Reti Medievali”
6. Il grande possesso fondiario (A) Capitolare sulle villae,
KK 1. (B) Polittico dell’abbazia di
Saint-Germain-des-Prés, cc. 1-3, 38 (circa 814).
L’organizzazione del grande possesso fondiario in età carolingia
assume i tratti del sistema della villa o curtis,
quel particolare tipo di sfruttamento della terra – differente da regione
a regione – basato sulla compenetrazione tra una riserva di terre padronali
a gestione diretta (ossia lavorata mediante il lavoro degli schiavi
e le corvées dei coloni dipendenti) e i lotti (detti
mansi nei paesi franchi, casa o colonia in Italia, ecc.) affidati in
godimenti ai coloni stessi, in cambio di canoni e, appunto, di corvées.
Qui si propongono due esempi, entrambi dell’inizio del IX secolo: una
sorta di normativa generale emanata da Carlo Magno (il Capitulare
de villis) per l’amministrazione delle enormi proprietà
del fisco (A) – almeno
un centinaio di villae, in prevalenza in Austrasia – e una
sezione di un polittico (cioè di un inventario complessivo delle
proprietà e dei censi ad esso relativi) dell’abbazia di Saint-Germain-des-Prés,
che possedeva ventuno villae (le sole per le quali si può
redigere in elenco completo: ma ve n’erano anche altre) che comprendevano,
equamente distribuiti tra riserva e mansi, più di 32.000 ettari
di terra (B).
Per ciò che riguarda il Capitulare de villis, alcuni
dei suoi capitoli potrebbero aver alimentato il mito dell’economia
autosufficiente all’interno del grande possesso fondiario (per
esempio là dove si parla del laboratorio femminile, degli artigiani,
ecc.); ma non si deve dimenticare che il capitolare – che comunque
è rappresentativo soprattutto della realtà della parte
settentrionale del regno franco – si riferisce a proprietà
non solo enormi, ma di natura particolare, quali erano quelle del fisco,
che avevano in effetti il compito di mantenere la corte e la gerarchia
degli ufficiali pubblici; altra cosa erano i patrimoni dei privati.
E inoltre, più volte, Carlo richiama la necessità di procurarsi
ciò che manca mediante acquisti e di vendere le eccedenze.
(A) 1. Volumus ut villae nostrae, quas ad opus
nostrum serviendi institutas habemus, sub integritate partibus nostris deserviant et non
aliis hominibus.
5. Quando iudices nostri labores nostros facere debent, seminare aut arare, messes
colligere, fenum secare aut vindeamiare, unusquisque in tempore laboris ad unumquemque
locum praevideat ac instituere faciat quomodo factum sit, ut bene salva sint.
7. Ut unusquisque iudex suum servitium pleniter perficiat sicut ei fuerit
denuntiatum; et si necessitas evenerit quod plus servire debeat, tunc
conputare faciat si servitium debeat multiplicare vel noctes.
8. Ut iudices nostri vineas recipiant nostras, quae de eorum sunt ministerio, et bene eas
faciant et ipsum vinum in bona mittant vascula et diligenter praevidere faciant, quod
nullo modo naufragatum sit; aliud vero vinum peculiare conparando emere faciant, unde
villas dominicas condirigere possint. Et quandoquidem plus de ipso vino conparatum fuerit
quod ad villas nostras condirigendum mittendi opus sit, nobis innotescat, ut nos
commendemus qualiter nostra fuerit exinde voluntas.
10. Ut maiores nostri et forestarii, poledrarii, cellerarii, decani, telonarii vel
ceteri ministeriales rega faciant et sogales donent de mansis eorum, pro manuopera vero
eorum ministeria bene praevideant. Et qualiscumque maior habuerit beneficium, suum
vicarium mittere faciat, qualiter et manuopera et ceterum servitium pro eo adimplere
debeat.
15. Ut poledros nostros missa sancti Martini hiemale ad palatium omnimodis habeant.
18. Ut ad farinarias nostras pullos et aucas habeant iuxta qualitatem farinarii
vel quantum melius potuerint.
19. Ad scuras nostras in villis capitaneis pullos habeant non minus
C et aucas non minus XXX, ad mansioniles vero pullos habeant non minus
L, aucas non minus quam XII.
20. Unusquisque iudex fructa semper habundanter faciat omni anno ad
curtem venire.
21. Vivarios in curtes nostras unusquisque iudex ubi antea fuerunt habeat,
et si augeri potest, augeat; et ubi antea non fuerunt et modo esse possunt,
noviter fiant.
22. Coronas de racemis, qui vineas habuerint non minus tres aut quattuor
habeant.
23. In unaquaeque villa nostra habeant iudices vaccaritias, porcaritias, berbicaritias,
capraritias, hircaritias quantum plus potuerint et nullatenus sine hoc esse debent.
26. Maiores vero amplius in ministerio non habeant nisi quantum in una
die circumire aut previdere potuerint.
27. Casae nostrae indesinenter foca et wactas habeant, ita ut salvae
sint. Et quando missi vel legatio ad palatium veniunt vel redeunt, nullo
modo in curtes dominicas mansionaticas prendant, nisi specialiter iussio
nostra aut reginae fuerit. Et comes de suo ministerio vel homines illi
qui antiquitus consueti fuerunt missos aut legationes soniare, ita et
modo in antea et de parveridis et omnia eis necessaria solito more soniare
faciant, qualiter bene et honorifice ad palatium venire vel redire possint.
28. Volumus ut per annos singulos intra quadragesima dominica in plamis quae Osanna
dicitur, iuxta ordinationem nostram argentum de nostro laburatu, postquam cognoverimus de
praesenti anno quantum sit nostra laboratio, deferre studeant.
30. Volumus unde servire debent ad opus nostrum, ex omni conlaboratu eorum
servitium segregare faciant, et unde carra in hostem carigare debent,
similiter segregent, tam per domos quam et per pastores, et sciant quantum
ad hoc mittunt.
31. Ut hoc quod ad provendarios vel genitias dare debent simili modo
unoquoque anno separare faciant et tempore oportuno pleniter donent
et nobis dicere sciant, qualiter inde faciunt vel unde exit.
32. Ut unusquisque iudex praevvideat, quomodo sementem bonum et optimum
semper de conparatu vel aliunde habeat.
33. Post ista omnia segregata et seminata atque peracta, quicquid reliquum fuerit exinde
de omni conlaboratu usque ad verbum nostrum salvetur, quatenus secundum iussionem nostram
aut venundetur aut servetur.
39. Volumus ut pullos et ova quos servientes vel mansuarii reddunt per singulos annos,
recipere debeant; et quando non servierint, ipsos venundare faciant.
43. Ad genitia nostra, sicut institum est, opera ad tempus dare faciant, id est linum,
lanam, waisdo, vermiculo, warentia, pectinos laninas, cardones, saponem, unctum, vascula
vel reliqua minutia quae ibidem necessaria sunt.
55. Volumus ut quicquid ad nostrum opus iudices dederint vel servierint aut
sequestraverint, in uno breve conscribi faciant et quicquid dispensaverint in alio; et
quod reliquum fuerit nobis per brevem innotescant.
65. Ut pisces wiwariis nostris venundentur et alii mittantur in locum, ita ut pisces
semper habeant; tamen quando nos in villas non venimus, tunc fiant venundati et ipsos ad
nostrum profectum iudices nostri conlucrare faciant.
67. De mansis absis et mancipiis adquisitis, si aliquid super se habuerint quod non
habeant ubi eos collocare possint, nobis nuntiare faciant.
70. Volumus quod in horto omnes herbas habeant: […]
Capitolare sulle villae, KK 1.
Traduzione in
italiano
(B) 1. Habet in Palatiolo mansum
dominicatum cum casa et aliis casticiis sufficienter.
Habet ibi terra arabili culturas VI, quae habent bunuaria CCLXXXVII,
ubi possunt seminari de frumento modios MCC; de vinea aripennos CXXVII,
ubi possunt colligi de vino modios DCCC.
Habet de prato aripennos C, ubi possunt colligi de feno carra CL. Habet
ibi de silva, sicut aestimatur per totum in giro leuva I, ubi possunt
saginari porci L.
Habet ibi farinarios III. Exiit inde in censum de annona modios CLIII.
Habet ivi ecclesiam I, cum omni apparatu diligenter constructam. Aspiciunt
ibi de terra arabili bunuaria XVII, de vinea aripennos V et dimidium,
de prato aripennos III. Excepto, habet ibi mansum ingenuilem I, habentem
de terra arabili bunuaria IIII et antsingas II, de vinea aripennum I
et dimidium, de prato aripennos III. Habet ibi hospites VI, qui habent
de terra arabili unusquisque jornalem I; inde faciunt in unaquaque ebdomada
diem I, pullum I, ova V.
Habet aliam ecclesiam in Gito, quem Warodus presbyter tenet. Aspiciunt
ibi hospites VII […] Faciunt in unaquaque ebdomada diem I, si eos
paverit, pullum I, ova V et denarios IIII. Exiit inde in dona caballum
I.
2. Walafredus, colonus et major, et uxor ejus, colona […] homines
sancti Germani, habent secum infantes II […] Tenet mansos ingenuiles
II, habentes de terra arabili bunuaria VII, de vinea aripennos VI, de
prato aripennos IIII. Solvit de unumquodque mansum bovem I; ad alium
annum, soalem I; in lignericia denarios IIII, de vino in pascione modios
II, vervicem cum agno I. Arat ad hibernaticum perticas IIII, ad tremissem
perticas II; corvadas, carroperas, manoperas, caplim, quantum ei jubetur;
pullos III, ova XV.
3. Hairmundus, colonus, et uxor ejus, colona […] homines sancti Germani, habent secum
infantes V. […] Tenet mansum ingenuilem I, habentem de terra arabili bunuaria X, de
vinea aripennos II, de prato aripennum I et dimidium. Solvit similiter.
38. Ebrulfus, colonus, et uxor ejus, ancilla […] homines sancti Germani, habent secum
infantes IIII […] Ermenoldus servus, et uxor ejus, colona […] homines sancti Germani,
habent secum infantes IIII […] Teutgardis, ancilla sancti Germani, habet secum infantem
I. […] Isti tres tenent mansum ingenuilem I, habentem de terra arabili bunuaria IIII et
antsingam I, de vinea aripennos IIII, de prato aripennos II. Faciunt in vinea aripennos
VIII; solvunt de vino in pascione modios II, sinapi sestarios II.
Polittico dell’abbazia di Saint-Germain-des-Prés, cc. 1-3, 38 (circa
814). Traduzione in italiano
|
Ultimo
aggiornamento: 01/09/05