Logo di Reti Medievali 

Didattica

spaceleftMappaCalendarioDidatticaE-BookMemoriaOpen ArchiveRepertorioRivistaspaceright

Didattica > Fonti > Antologia delle fonti altomedievali > IX > 6

Fonti

Antologia delle fonti altomedievali

a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto

© 2000 – Stefano Gasparri per “Reti Medievali”


IX
L’età carolingia / 3
Società, istituzioni, economia

6. Il grande possesso fondiario
(A) Capitolare sulle villae, KK 1.
(B) Polittico dell’abbazia di Saint-Germain-des-Prés, cc. 1-3, 38 (circa 814).

L’organizzazione del grande possesso fondiario in età carolingia assume i tratti del sistema della villa o curtis, quel particolare tipo di sfruttamento della terra – differente da regione a regione – basato sulla compenetrazione tra una riserva di terre padronali a gestione diretta (ossia lavorata mediante il lavoro degli schiavi e le corvées dei coloni dipendenti) e i lotti (detti mansi nei paesi franchi, casa o colonia in Italia, ecc.) affidati in godimenti ai coloni stessi, in cambio di canoni e, appunto, di corvées.

Qui si propongono due esempi, entrambi dell’inizio del IX secolo: una sorta di normativa generale emanata da Carlo Magno (il Capitulare de villis) per l’amministrazione delle enormi proprietà del fisco (A) – almeno un centinaio di villae, in prevalenza in Austrasia – e una sezione di un polittico (cioè di un inventario complessivo delle proprietà e dei censi ad esso relativi) dell’abbazia di Saint-Germain-des-Prés, che possedeva ventuno villae (le sole per le quali si può redigere in elenco completo: ma ve n’erano anche altre) che comprendevano, equamente distribuiti tra riserva e mansi, più di 32.000 ettari di terra (B).

Per ciò che riguarda il Capitulare de villis, alcuni dei suoi capitoli potrebbero aver alimentato il mito dell’economia autosufficiente all’interno del grande possesso fondiario (per esempio là dove si parla del laboratorio femminile, degli artigiani, ecc.); ma non si deve dimenticare che il capitolare – che comunque è rappresentativo soprattutto della realtà della parte settentrionale del regno franco – si riferisce a proprietà non solo enormi, ma di natura particolare, quali erano quelle del fisco, che avevano in effetti il compito di mantenere la corte e la gerarchia degli ufficiali pubblici; altra cosa erano i patrimoni dei privati. E inoltre, più volte, Carlo richiama la necessità di procurarsi ciò che manca mediante acquisti e di vendere le eccedenze.


(A) 1. Volumus ut villae nostrae, quas ad opus nostrum serviendi institutas habemus, sub integritate partibus nostris deserviant et non aliis hominibus.


5. Quando iudices nostri labores nostros facere debent, seminare aut arare, messes colligere, fenum secare aut vindeamiare, unusquisque in tempore laboris ad unumquemque locum praevideat ac instituere faciat quomodo factum sit, ut bene salva sint.


7. Ut unusquisque iudex suum servitium pleniter perficiat sicut ei fuerit denuntiatum; et si necessitas evenerit quod plus servire debeat, tunc conputare faciat si servitium debeat multiplicare vel noctes.

8. Ut iudices nostri vineas recipiant nostras, quae de eorum sunt ministerio, et bene eas faciant et ipsum vinum in bona mittant vascula et diligenter praevidere faciant, quod nullo modo naufragatum sit; aliud vero vinum peculiare conparando emere faciant, unde villas dominicas condirigere possint. Et quandoquidem plus de ipso vino conparatum fuerit quod ad villas nostras condirigendum mittendi opus sit, nobis innotescat, ut nos commendemus qualiter nostra fuerit exinde voluntas.


10. Ut maiores nostri et forestarii, poledrarii, cellerarii, decani, telonarii vel ceteri ministeriales rega faciant et sogales donent de mansis eorum, pro manuopera vero eorum ministeria bene praevideant. Et qualiscumque maior habuerit beneficium, suum vicarium mittere faciat, qualiter et manuopera et ceterum servitium pro eo adimplere debeat.


15. Ut poledros nostros missa sancti Martini hiemale ad palatium omnimodis habeant.


18. Ut ad farinarias nostras pullos et aucas habeant iuxta qualitatem farinarii vel quantum melius potuerint.

19. Ad scuras nostras in villis capitaneis pullos habeant non minus C et aucas non minus XXX, ad mansioniles vero pullos habeant non minus L, aucas non minus quam XII.

20. Unusquisque iudex fructa semper habundanter faciat omni anno ad curtem venire.

21. Vivarios in curtes nostras unusquisque iudex ubi antea fuerunt habeat, et si augeri potest, augeat; et ubi antea non fuerunt et modo esse possunt, noviter fiant.

22. Coronas de racemis, qui vineas habuerint non minus tres aut quattuor habeant.

23. In unaquaeque villa nostra habeant iudices vaccaritias, porcaritias, berbicaritias, capraritias, hircaritias quantum plus potuerint et nullatenus sine hoc esse debent.


26. Maiores vero amplius in ministerio non habeant nisi quantum in una die circumire aut previdere potuerint.

27. Casae nostrae indesinenter foca et wactas habeant, ita ut salvae sint. Et quando missi vel legatio ad palatium veniunt vel redeunt, nullo modo in curtes dominicas mansionaticas prendant, nisi specialiter iussio nostra aut reginae fuerit. Et comes de suo ministerio vel homines illi qui antiquitus consueti fuerunt missos aut legationes soniare, ita et modo in antea et de parveridis et omnia eis necessaria solito more soniare faciant, qualiter bene et honorifice ad palatium venire vel redire possint.

28. Volumus ut per annos singulos intra quadragesima dominica in plamis quae Osanna dicitur, iuxta ordinationem nostram argentum de nostro laburatu, postquam cognoverimus de praesenti anno quantum sit nostra laboratio, deferre studeant.

30. Volumus unde servire debent ad opus nostrum, ex omni conlaboratu eorum servitium segregare faciant, et unde carra in hostem carigare debent, similiter segregent, tam per domos quam et per pastores, et sciant quantum ad hoc mittunt.

31. Ut hoc quod ad provendarios vel genitias dare debent simili modo unoquoque anno separare faciant et tempore oportuno pleniter donent et nobis dicere sciant, qualiter inde faciunt vel unde exit.

32. Ut unusquisque iudex praevvideat, quomodo sementem bonum et optimum semper de conparatu vel aliunde habeat.

33. Post ista omnia segregata et seminata atque peracta, quicquid reliquum fuerit exinde de omni conlaboratu usque ad verbum nostrum salvetur, quatenus secundum iussionem nostram aut venundetur aut servetur.


39. Volumus ut pullos et ova quos servientes vel mansuarii reddunt per singulos annos, recipere debeant; et quando non servierint, ipsos venundare faciant.


43. Ad genitia nostra, sicut institum est, opera ad tempus dare faciant, id est linum, lanam, waisdo, vermiculo, warentia, pectinos laninas, cardones, saponem, unctum, vascula vel reliqua minutia quae ibidem necessaria sunt.


55. Volumus ut quicquid ad nostrum opus iudices dederint vel servierint aut sequestraverint, in uno breve conscribi faciant et quicquid dispensaverint in alio; et quod reliquum fuerit nobis per brevem innotescant.


65. Ut pisces wiwariis nostris venundentur et alii mittantur in locum, ita ut pisces semper habeant; tamen quando nos in villas non venimus, tunc fiant venundati et ipsos ad nostrum profectum iudices nostri conlucrare faciant.


67. De mansis absis et mancipiis adquisitis, si aliquid super se habuerint quod non habeant ubi eos collocare possint, nobis nuntiare faciant.


70. Volumus quod in horto omnes herbas habeant: […]

Capitolare sulle villae, KK 1.

Traduzione in italiano


(B) 1. Habet in Palatiolo mansum dominicatum cum casa et aliis casticiis sufficienter.

Habet ibi terra arabili culturas VI, quae habent bunuaria CCLXXXVII, ubi possunt seminari de frumento modios MCC; de vinea aripennos CXXVII, ubi possunt colligi de vino modios DCCC.

Habet de prato aripennos C, ubi possunt colligi de feno carra CL. Habet ibi de silva, sicut aestimatur per totum in giro leuva I, ubi possunt saginari porci L.

Habet ibi farinarios III. Exiit inde in censum de annona modios CLIII. Habet ivi ecclesiam I, cum omni apparatu diligenter constructam. Aspiciunt ibi de terra arabili bunuaria XVII, de vinea aripennos V et dimidium, de prato aripennos III. Excepto, habet ibi mansum ingenuilem I, habentem de terra arabili bunuaria IIII et antsingas II, de vinea aripennum I et dimidium, de prato aripennos III. Habet ibi hospites VI, qui habent de terra arabili unusquisque jornalem I; inde faciunt in unaquaque ebdomada diem I, pullum I, ova V.

Habet aliam ecclesiam in Gito, quem Warodus presbyter tenet. Aspiciunt ibi hospites VII […] Faciunt in unaquaque ebdomada diem I, si eos paverit, pullum I, ova V et denarios IIII. Exiit inde in dona caballum I.

2. Walafredus, colonus et major, et uxor ejus, colona […] homines sancti Germani, habent secum infantes II […] Tenet mansos ingenuiles II, habentes de terra arabili bunuaria VII, de vinea aripennos VI, de prato aripennos IIII. Solvit de unumquodque mansum bovem I; ad alium annum, soalem I; in lignericia denarios IIII, de vino in pascione modios II, vervicem cum agno I. Arat ad hibernaticum perticas IIII, ad tremissem perticas II; corvadas, carroperas, manoperas, caplim, quantum ei jubetur; pullos III, ova XV.

3. Hairmundus, colonus, et uxor ejus, colona […] homines sancti Germani, habent secum infantes V. […] Tenet mansum ingenuilem I, habentem de terra arabili bunuaria X, de vinea aripennos II, de prato aripennum I et dimidium. Solvit similiter.


38. Ebrulfus, colonus, et uxor ejus, ancilla […] homines sancti Germani, habent secum infantes IIII […] Ermenoldus servus, et uxor ejus, colona […] homines sancti Germani, habent secum infantes IIII […] Teutgardis, ancilla sancti Germani, habet secum infantem I. […] Isti tres tenent mansum ingenuilem I, habentem de terra arabili bunuaria IIII et antsingam I, de vinea aripennos IIII, de prato aripennos II. Faciunt in vinea aripennos VIII; solvunt de vino in pascione modios II, sinapi sestarios II.

Polittico dell’abbazia di Saint-Germain-des-Prés, cc. 1-3, 38 (circa 814).

Traduzione in italiano

© 2000
Reti Medievali
UpUltimo aggiornamento: 01/09/05