Fonti
Antologia delle fonti altomedievali
a cura di Stefano Gasparri
e Fiorella Simoni
con la collaborazione di Luigi Andrea Berto
© 2000 – Stefano
Gasparri per “Reti Medievali”
8. Una presenza non trascurabile: città e mercanti (A) I placiti del
“Regnum Italiae”, FSI 92, 1, 56 (851-852). (B) Capitolare dei
missi dato a Nimega, KK 1, c. 18 (806).
Nonostante la sua prevalente dimensione rurale, la società carolingia
non può essere rettamente intesa senza considerare la presenza
al suo interno delle città. Ciò vale in primo luogo, naturalmente,
per alcune zone: tra esse, senza alcun dubbio, va annoverata l’Italia,
che si situa all’interno di una fascia mediterranea comunque fortemente
urbanizzata. Le città significano attività di trasformazione
e di scambio: e proprio per quello che riguarda il commercio, alcune
testimonianze del IX secolo sono significative, e ci evitano il rischio
di considerare l’ascesa successiva della componente commerciale-urbana
come un elemento radicalmente nuovo, di rottura con il passato. Anzi,
già in età longobarda (si pensi al patto del 715 di Liutprando
con i Comacchiesi per il commercio del sale) c’erano prove di una certa
vitalità commerciale.
Qui vediamo in azione una comunità cittadina (A),
quella di Cremona, la cui precocità commerciale si spiega – come
per Comacchio, Ferrara, Piacenza – con lo sfruttamento della grande
via d’acqua del Po. Gli habitatores di Cremona, che protestano
a Pavia (851-852) presso l’imperatore Ludovico II per gli ingiusti dazi
che il vescovo Benedetto esigeva da loro quando attraccavano al porto
della città, anche più avanti si scontreranno duramente
con il vescovo, in una partita la cui posta finale sarà il governo
della città.
La conferma che gli scambi commerciali erano vivi anche Oltralpe è
confermato da un capitolare emanato a Nimega (B),
ossia nell’attuale Olanda, dove si vietava di accumulare prodotti agricoli,
aspettando l’aumento del loro prezzo. (A) Dum in Dei nomine domnus
Hludovuicus imperator suum generalem placitum detineret civitatem Ticinensem,
ibique eidem proclamandum venerunt, idest Rothecharius, Dodilo, Gudiperis
et ceteri habitatores de civitate Cremona, eo quod eis Benedictus venerabilis
episcopus sancte ecclesie Cremonensis multas violentias iniuste fecisset
de suis navibus, quo adducunt ad portum ipsius civitatis, quod nobis
ripaticum et palificturam seu pastum detulisset, que nos nec parentes
nostros antea nunquam dederunt. Quidem domnus gloriosissimus imperator
audiens hunc clamorem, direxit de sui presentia missum Teodericum dilectum
consiliarium suum, quia hoc omnia diligenter inquireret atque diligenter
definiret. Tunc predictus Theodoricus veniens in ipsum palatium, ubi
in iuditio residebat Hucpaldus comes sacri palatii residentibus cum
eo Adelgiso et Achedeo comitibus cum reliquis iudicibus palatii, ibique
veniens iam dictiis Benedictus episcopus et supradictis clamatores,
et cum ibi multum inter eos de hac causa orta fuisset intentio, statuit
ipso Theodoricus inter eos placitum in civitate Cremona, ubi de hac
causa per veraces et idoneos homines circa manentes de ipsa civitate
investigare aut invenire potuisset per legem. Tunc ipse Theodoricus
missus domni imperatoris veniens hic in civitate Cremona in domo ipsius
Ecclesie in iuditio resedens, resedentibus cum eo predictus Benedictus
episcopus, Landebertus et Aripertus, et reliqui plures; ibique venientes
supradicti habitatores cum reliquis habitatoribus de ipsa civitate asserebant,
quod Benedictus episcopus eis multas violentias iniuste facit, eo quod
eis ripaticum et palificturam et pastum ad riparios per vim accipiat,
sicut ad milites Comaclenses; quod nec ipsi nec antecessores eorum umquam
dederint, nec cum lege dare debeant. Ad hec respondebat prefatus episcopus
quod: “Quotienscumque quislibet negotiator cum suis navibus in
ipsum portum aplicat, omnia hec, scilicet ripaticum, palificturam et
pastum, ad riparios dare debeat ad partem Ecclesie nostre iuxta istud
pactum, quod domnus bone memorie Karolus imperator confirmavit”.
Et ad hoc probandum testes idoneos homines publicavit coram suprascripto
Theoderico misso domni regis. In primis Odepertus archipresbiter dixit
adiuratus in suo sacerdotio: “Memoro ante tempora domni Karoli
et Pipini regis, quod isti homines, qui contra hac sancta Ecclesia de
ipso porto agunt, nec ipsi nec sui parentes naves proprias numquam habuerunt
suas, nec de Comaclo salem ad negotiandum in istum portum numquam adduxerunt,
nisi moderno tempore Panchoardi episcopi”. […] Gundepertus
presbiter adiuratus in suo sacerdotio et inquisito dixit: “Scio
ad tempora dommi Karoli et Pipini regis, quod isti numquam suas habuerunt
naves, quod de Comaclo sale ad negotium peragendum adduxissent, nisi
cum nave Comaclense comuniter cum militibus sale aut alias species adduxerunt,
et comuniter ripaticum et palificturam dabant parti regie et Ecclesie
Cremonensi iuxta istud pactum”. […] Cunimundus iuratus dixit,
quod tempore Bernardi regis hoc scivit et fuit riparius, et ripaticum
et palificturam dedit, et isti legibus dare debent. […] Castabiles
iuratus dixit: “Scio infra triginta annos, postquam cum suas naves
ceperunt porgere, dare ripaticum et palificturam”. […] Demum
post multos testes et multa similia testimonia manifeste professi sunt,
se non habere ullam firmitatem, per quam contra sanctam Ecclesiam Cremonensem
vel eius pontifices ripaticum vel palificturam subtrahere possent […]
Tunc Theodoricus interrogavit Landebertus gastaldio de Sexpiles, simulque
Ariperto advocatum de ipsa curte, ut si aliquod haberent firmitatem
aut homines, per quibus pars regie ibidem de ipsa ripa contradicere
poterent. Qui dixerunt quod: “Nec per homines nec per unam aliam
firmitatem da parte regi non habemus, nec invenire possimus, per quibus
da parte suprascripta ecclesie ipsum ripaticum vel palifictura subtrahere
possimus”. Dum hec omnia taliter audissemus, et clare factum fuisset
iuxta ipsam inquisitionem vel eorum manifestationem, tunc paruit nobis,
quorum supra auditoribus, rectum esse ita et iudicavimus, ut ipsi homines
ipsum ripaticum vel palificturam de suis navibus iuxta ipsum pactum
de antea dare deberent.
I placiti del “regnum Italiae”, FSI 92,
I, 56 (851-852).
Traduzione in
italiano (B) Quicumque enim tempore
messis vel tempore vindimiae non necessitate sed propter cupiditatem
comparat annonam aut vinum, verbi gratia de duobus denariis comparat
modium unum et servat usque dum iterum venundare possit contra dinarios
quatuor aut sex seu amplius, hoc turpe lucrum dicimus; si autem propter
necessitatem comparat, ut sibi habeat et aliis tribuat, negotium dicimus.
Capitolare dei messi dato a Nimega,
KK 1, c. 17 (a. 806).
Traduzione in
italiano
|